Herinneringen aan Van Gelder Zonen, Wormer
Speciale uitgave van de vereniging tot behoud van monumenten van bedrijf en techniek Zaanstreek.
Dit extra nummer van 'met Stoom' heeft voor mij om een groot aantal redenen een speciale betekenis. Ik zal proberen dit in deze
inleiding duidelijk te maken. Daarmee hoop ik te laten zien dat het onderzoek naar geschiedenis van bedrijf en techniek meer is dan een onderzoek naar fabricageprocessen en gebouwen.
In deze beknopte geschiedenis van de Van Gelder Zonen papierfabriek in Wormer komt tot uiting dat een dergelijk bedrijf vaak het middelpunt van een dorpsgemeenschap was. Het was niet alleen een bron van welvaart voor
een dorp, maar vaak ook een knooppunt van sociale verhoudingen. De fabriek was een zeer belangrijke schakel tussen het dorp en de 'buitenwereld'. Lange tijd was de fabriek verantwoordelijk voor de belangrijkste impulsen op het gebied van de ontwikkeling van de
infrastructuur en sociale ontwikkeling van het dorp.
Bij mij in huis, in Uden in Noord-Brabant, staan houten kisten met speelgoed van mijn kinderen. Deze kisten zijn gemaakt van hout van het dak van de PM 4 van de VGZ fabriek in Wormer. Als kind was ik vaak op het kleermakersatelier van mijn grootvader. Deze maakte van afgekeurde droogvilten van de papierfabriek winterjassen. Droogvilten werden in Wormer ook vermaakt tot overgordijnen, dekens en sloffen!
Mijn laatste vakantiebaan als student was als 'jongen' bij de bobine van PM 11. Deze machine maakte deel uit van de afdeling die onder het beheer van mijn vader viel. Met mijn broer, die ook ooit een vakantiebaan in de fabriek heeft gehad, was ik de laatste van minimaal vijf generaties in onze familie die voor de firma Van Gelder Zonen heeft gewerkt. Ook ooms en neven werkten bij de papierfabriek. Deze vervlechting tussen bedrijf en families was heel karakteristiek voor VGZ.
In 1978 maakte mijn studievriend Guus Tiesinga, destijds raadslid van Zaanstad, bij de algemene beschouwingen enige opmerkingen over het snelle verdwijnen van waardevol Zaans industrieel erfgoed.
Dit was een van de eerste stappen die er toe leidde dat in maart 1980 de eerste bijeenkomst plaatsvond van de werkgroep Industrieel erfgoed Zaanstreek. Op dat moment balanceerde het Van Gelder Concern al op de rand van de afgrond. Op 1 juni 1980 ging de fabriek in Wormer dicht. De zwarte vlag had al enige tijd op het dak van PM 22 gestaan.
Nog voor de officiële oprichting in het najaar van 1980 was MBTZ actief. Het bestuur werd uitgenodigd bij de heer P. Stelder. Hij was belast met de afwikkeling van de ontmanteling van de fabriek. Hij stelde MBTZ een aantal belangwekkende zaken uit het fabrieksarchief ter beschikking. Andere zaken waren ter beschikking gesteld aan o.a. de Koninklijke Bibliotheek in 's-Gravenhage en aan het streekarchief.
Het centrale archief van VGZ is later overgebracht naar het Rijksarchief in Haarlem.
In februari 1981 werd MBTZ officieel opgericht. De vereniging kende verschillende secties. De sectie 'Documentatie' heeft de gebouwen van de fabriek voor de ontmanteling nog kunnen fotograferen. De sectie 'Leven en Werken' heeft een aantal oud-werknemers van Van Gelder uitvoerige interviews afgenomen. 'Oral history' was een nieuwe tak van geschiedenisonderzoek en de werkgroep heeft zich er met groot enthousiasme op gestort. De groep bestond uit Guus Tiesinga, Alan Mynott, Wilja Siebe, Jan Mulder, Freek van Rienen en Jan Rombout.
De werkgroep heeft getracht hun bevindingen in een publicatie naar buiten te brengen. Dat is destijds niet gelukt. Verschillende keren is opnieuw getracht het materiaal te bewerken. Uiteindelijk is het Alice van Diepen en Joop Dozzi gelukt de interviews te bewerken tot een verhaal. Hun verhaal hebben wij voorgelegd aan de heren K. van der Weel en K. Kemp, beiden oud-werknemers van VGZ. Zij hebben nog een groot aantal anecdotes over het bedrijf toegevoegd.
In dit nummer ook aandacht voor de eerste stoommachine van Van Gelder. Pieter Smidt van Gelder en zijn zoons kunnen gerekend worden tot de kleine groep van grondleggers van de moderne Nederlandse industrie. Een andere belangrijke grondlegger van de Nederlandse industrie is G.M. Roentgen. Hij was de stichter van de Nederlandse Stoomboot Rederij en de latere werf Feyenoord.
Samenwerking tussen dergelijke voorlopers zou tot een grote stap voorwaarts hebben moeten kunnen leiden. Helaas werd de
verstoming van de papiermolen 'het Fortuin' van Van Gelder Schoute & Comp. een klassiek voorbeeld van het falen van de modernisering van de Nederlandse industrie in de eerste helft van de negentiende eeuw.
Het verhaal van de mislukking is al vele malen beschreven. Het verhaal is nooit helemaal compleet geweest, mede vanwege het ontbreken van een goede toegankelijkheid van archieven. De heer Meyer, een groot kenner van vroege stoommachinebouwers in Nederland, heeft de zaak nog eens uitgezocht. Het toont hoe persoonlijke en irrationele factoren een moderniseringsproces
beïnvloeden.
Deel twee van de herinneringen van de heer Kemp aan de fabriek van VGZ geeft een beeld van de opbouwperiode na de Tweede Wereldoorlog.
Wij hebben afgezien van een artikel over de ondergang van Van Gelder. Het is nog te vroeg om conclusies te trekken. Er moet nog uitgezocht worden welke factoren een rol speelden bij het verdwijnen van de arbeidsintensieve grootindustrie in Nederland. De discussie is nog aan de gang. De een noemt de hoge loonkosten, de ander de vraag naar verbetering van de kwaliteit van arbeid, een volgende noemt het opkomen van de gemeenschappelijke Europese markt. Misschien speelde het marxistisch fundamentalisme in de politiek een rol of het ongunstiger worden van geografische vestigingsfactoren. De wetenschap zal hopelijk op al deze vragen in de toekomst een antwoord geven.
Aan de realisatie van dit nummer hebben veel mensen meegewerkt. Al twaalf en half jaar bewijst MBTZ op deze manier zijn nut. Graag hadden wij meer tot stand gebracht met betrekking tot het behoud van gebouwen. Graag ook hadden wij een museum gehad. Wij trachten zo veel mogelijk krachten te bundelen om onze doelstellingen te realiseren.
Een subsidie van de gemeente Wormer maakte deze uitgave mogelijk. De gemeente Wormer heeft een aantal historisch belangrijke industriële gebouwen op haar grondgebied. De rijstpellerij 'Hollandia' van Bloemendaal & Laan, de rijstpellerij 'Mercurius' van Gebrs. Laan, het gemaal 'Ceres', de voormalige verffabriek Wormerveer zijn allen monumenten van bedrijf en techniek. MBTZ heeft destijds vergeefs gepleit voor het behoud van de watertoren van VGZ. Ik hoop dat Wormer er in slaagt de andere genoemde panden het lot van watertoren en beschuittoren te besparen.
In Engeland komen tegenwoordig jumbojets vol Japanners naar dit soort gebouwen kijken. In Nederland krijgen deze oude fabrieksgebouwen nog steeds niet de culturele en maatschappelijke waardering die zij verdienen.
MBTZ zal hier samen met andere organisaties aandacht voor blijven vragen.
Jur Kingma
|
|
De watertoren staat er nog.
Foto: Henk van 't Loo |
| Inhoud |
| --------------- |
|