MBTZ Logo

Van stoomschip tot droomschip

Schepen met Zaanse namen

Met Stoom / Anno 1961 Nr. 37 / 155 - Augustus 2000

In april 2000 heeft de Holland America Line het cruiseschip Zaandam in de vaart genomen. Dit is een van de vele nieuwe droomschepen die vooral voor de Amerikaanse toerist in de vaart zijn gebracht. In dit verhaal wordt iets verteld over de geschiedenis van schepen die namen droegen die verband houden met de Zaanstreek.
Door: Jur Kingma

  ms Zaandam  
  Op 4 mei 2000 werd het cruiseschip Zaandam in Port Everglades in Florida gedoopt door de zusjes Mary-Kate en Asley Olsen. Het thema van de inrichting van het schip bestaat uit muziekinstrumenten. Zo zijn er guitaren van de Rolling Stones, David Bowie en Queen aan boord, maar ook een Nederlands orgel.
Opmerking: Beeldmateriaal is in 2010 aan het artikel toegevoegd.
 

Zaandam

De Holland America Line komt voort uit de vroegere rederij Holland Amerika Lijn te Rotterdam. Het is nu onderdeel van het Amerikaanse Carnival Cruises. Vanwege fiscale redenen worden de schepen onder Nederlandse vlag gebracht. Ook de naamsbekendheid van schepen als Statendam, Nieuw Amsterdam en Rotterdam speelt mogelijk een rol.

Het droomschip Zaandam, het derde met die naam, is gebouwd op de Marghera scheepswerf in Venetië. Het schip meet 63.000 brt en is ingericht om 1440 passagiers te verwennen en is vooral erop gericht om een jonger publiek te trekken. Zusterschepen zijn de Rotterdam, Veendam en Volendam.

Het schip is 20 keer groter dan de eerste Zaandam die van 1882 tot 1889 voor de HAL voer. Het stoomschip was een gemengd vracht- en passagiersschip dat 50 passagiers in de eerste klasse kon herbergen en 424 in het tussendek (emigranten). Het schip telde 51 bemanningsleden. In 1913 is het onder Amerikaanse vlag na een aanvaring gezonken.

ms Zaandam
ms Zaandam, in 1938 gebouwd bij Wilton-Fijenoord in Schiedam, op 2 november 1942 getorpedeerd en vergaan ten noorden van Recife, Brazilië
Opmerking: Beeldmateriaal is in 2010 aan het artikel toegevoegd.

De tweede Zaandam werd in 1938 in de vaart genomen en was de tweede van vier zusterschepen. Het waren vracht- en passagiersschepen van 11000 ton. Zij konden 125 passagiers meenemen en hadden 123 bemanningsleden. De zusterschepen waren de Noorddam, Zuiderdam en Westerdam. De Zuiderdam is in de oorlog tot zinken gebracht in de Waalhaven van Rotterdam. De Zaandam werd op 2 november 1942 op 400 mijl uit de Braziliaanse kust getorpedeerd. Daarbij kwamen 123 opvarenden om het leven. Drie overlevenden dreven 83 dagen op een vlot op zee voor ze gered werden.

Ook de Zaanstreek heeft een stoomschip Zaandam gekend. De N.V. Stoomvaartmaatschappij 'Zaanlandia'(W.T. Prins de Jong) te Zaandam kocht in 1902 het Engelse stoomschip 'Lizzie'. Het schip mat 1381 brt en had een stoommachine van 500 pk. Het schip bleef tot 1907 in de vaart en werd toen verkocht aan de Noorse reder O.T. Tonnevold te Grimstad. Op 6 april 1917 werd het schip onder de naam 'Thelma' getorpedeerd op de Noordzee tijdens een reis van Tyne naar Rouen.

Het loodswezen nam in 1952 het betonningsvaartuig Zaandam in dienst. Bij de Halcyon lijn in Rotterdam heeft een vrachtschip Stad Zaandam gevaren in de wilde vaart. Het is ooit met hout in de Zaandamse haven geweest.

Zaandijk, Westzaan en Zaan

De enige dorpen aan de Zaan. waar een schip naar is genoemd, zijn Westzaan en Zaandijk. Gebruikte de Holland Amerika lijn '-dam' namen voor de passagiersschepen, de uitgang '-dijk' was voor haar vrachtschepen.

De eerste Zaandijk werd in 1909 aangekocht. Ze was in 1899 in Engeland gebouwd voor een Engelse reder en kon ook als schoener worden getuigd. Dit stoomschip van 4189 brt werd op 22 februari 1917 getorpedeerd bij de ingang van het Engelse kanaal.

In 1918 werd een ander schip onder de naam Zaandijk in de vaart gebracht. Het was een voormalig Duits schip van de Hamburg Amerika Lijn dat in 1918 door Duitsland als compensatie aan Nederland werd afgestaan. Dit stoomschip werd in 1923 verkocht aan een Argentijnse eigenaar die het tot walvisvaarder liet verbouwen. Het schip werd in 1957 in Italië gesloopt.

De rederij 'Houtvaart' te Rotterdam nam in 1918 een stoomschip van 1403 ton in dienst onder de naam Zaan. Het schip liep in 1919 in de Noordzee op een mijn en verging met man en muis.

Twee jaar later werd weer een Zaan in Sliedrecht gebouwd. Dit schip van 1309 ton heeft regelmatig Zaandam bezocht. Het heeft actief deelgenomen aan de oorlogshandelingen in de Middellandse Zee. Het schip werd in 1955 naar Duitsland verkocht en is in 1961 gesloopt.

  ss Zaan  
  Tijdens zijn tentoonstelling in het Molenmuseum in Koog aan de Zaan in oktober/november 2004 schilderde Fred Boom dit olieverf schilderij van de ss Zaan. Dit schip werd voor de nv Houtvaart in 1921 gebouwd bij Scheepswerf Baanhoek in Sliedrecht. Het schip liep regelmatig met een lading hout de Zaandamse houthaven binnen.
Opmerking: Beeldmateriaal is in 2010 aan het artikel toegevoegd.
 
Zaanborg
ms Zaanborg, in 1957 gebouwd bij scheepswerf C. Amels & Zn. Scheepswerf in Makkum.

In 1974 kocht reder J. Lettinga te West-Terschelling een Groninger kustvaarder uit 1950 en bracht deze onder de naam Zaan in de vaart. Rond die tijd voer ook de kustvaarder Westzaan van rederij Primus. Ook de kustvaarder Zaanborg, in 1957 gebouwd voor Rederij Wagenborg uit Delfzijl, bezocht regelmatig de haven van Zaandam om een lading hout uit Scandinavië te lossen.

De grote rederijen

Vele Nederlandse en buitenlandse rederijen hadden scheepsnamen met vaste voorvoegsels of achtervoegsels. Maar er is nooit een Neder Zaan, Zaan Lloyd of Esso Zaandam geweest. Toch hebben enige grote rederijen schepen met zaan-namen gehad.

De Koninklijke Hollandsche Lloyd was opgericht voor de vaart op Zuid-Amerika. De Wormerveerse rijstpeller en oliefabrikant Jan Adriaan Laan was er commissaris.

De eerste Zaanland werd in 1906 aangekocht. Het stoomschip van 5417 ton was in 1900 in Schotland gebouwd. Het werd in 1918 door de Verenigde Staten in beslag genomen. Twee maanden later werd het in de Atlantische Oceaan getorpedeerd.

In 1921 werd van een werf in Schotland het tweede vrachtschip Zaanland van 6813 ton gekocht. Dit schip werd in 1943 getorpedeerd in de Atlantische Oceaan.

In 1957 werd in Hamburg de derde Zaanland gebouwd. Dit schip van 6876 ton voer tot 1973 voor de KHL en werd toen naar Liberia verkocht. Het schip is in 1982 gesloopt in Pakistan.

  ms Zaanland  
  ms Zaanland van de Koninklijke Hollandsche Lloyd. In 1957 gebouwd bij Blohm & Voss te Hamburg. Het schip had een lengte van 157 meter bij een breedte 20 meter. Het schip mat 6876 brt en had een draagvermogen van 10450  ton. Het schip voer voornamelijk tussen Amsterdam en Argentinië en Uruguay.
Foto: Koninklijke Hollandsche Lloyd, verzameling J.Kingma
 

De Hollandsche Stoomboot Maatschappij was opgericht door de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij. Ze verzorgde de verbinding tussen Amsterdam en Engeland.

ss Zaanstroom
ss Zaanstroom gebouwd in 1920 te Haarlem voor de Hollandsche Stoomboot Maatschappij. Het schip voer tussen Amsterdam en de Britse eilanden. Het werd in 1950 verkocht en had nog een hele serie eigenaars en is uiteindelijk in 1960 gesloopt.
Foto: Collectie A.Boes
ms Zaanstroom
ms Zaanstroom, gebouwd bij de scheepswerf E.J. smit &Zoon te Westerbroek in 1952

Alle scheepsnamen eindigden op '-stroom'. In 1920 liet ze bij de Haarlemsche Scheepsbouw Maatschappij een schip van 1519 ton bouwen dat de naam Zaanstroom kreeg. En in 1952 werd in Groningen een kustvaartuig onder die naam in de vaart genomen.

De Verenigde Nederlandse Scheepvaartmaatschappij voer op Afrika, Australië, India, Pakistan en China en Japan. De scheepsnamen eindigden op '-kerk' In 1957 kwam de Zaankerk in de vaart. Het voer voornamelijk vanuit Rotterdam in de Holland Australië lijn en in de Holland Oost Azië lijn van de VNS. Het werd in 1970 overgedragen aan Nedloyd N.V. te Rotterdam waarin de V.N.S. was opgegaan. Het schip is in 1978 door een Griekse reder onder Cypriotische vlag in de vaart gebracht.

De binnenvaart

De firma C & J. Avis in Westzaan nam in 1845 de raderboot Zaanstroom in dienst voor de lijn Westzaan-Krommenie-Zaandam-Alkmaar-Den Helder. In 1855 gevolgd door de Zaanstroom II. Het bedrijf werd in 1867 overgenomen door de Alkmaar Pakket.

De firma Verschure heeft in 1902 de Zaandamsche Stoomvaart Maatschappij opgericht die de Salonstoombootdienst Amsterdam - Zaandam exploiteerde. Deze voer met de stoomschepen Zaandam I en Zaandam II die in Kinderdijk waren gebouwd. Deze schepen konden 650 passagiers vervoeren. Ze waren aanvankelijk concurrent van de Alkmaar Pakket maar voeren al snel in een gezamenlijke dienstregeling met deze maatschappij. De Zaandam II vaart nog, geheel onherkenbaar, onder Duitse vlag. Van de Zaandam I ligt de romp als bunkerschip op de Maas.

Er zijn een groot aantal beurtscheepjes geweest met Zaanse namen zoals Zaanstroom, Stad Zaandam enz. Sommige kunt u zien op de tentoonstelling in het Molenmuseum. Misschien kunnen we de lijst met 'Zaan'-namen nog verder uitbreiden. Het is een beetje sneu maar de naam Zaanstad is alleen in 1974 gegeven aan een baggervaartuig van Ballast Nedam dat in Frankrijk is gebouwd.

Conclusie

Schepen met Zaanse namen hebben een avontuurlijk bestaan geleid. Aanvankelijk hebben maar weinigen hun einde onder de snijbrander gevonden. Het nieuwe droomschip Zaandam is met het baggerschip Zaanstad nog het enige schip met een Zaanse naam dat in de scheepsregisters voorkomt. Ook de marine heeft behalve de mijnenlegger Willem van der Zaan geen Zaanse namen gehad. Mogelijk haalt nog eens een bevlogen maritieme Zaankanter de rompen van de Zaandam I of Zaandam II terug naar de Zaan om ze te restaureren voor de beoogde museumhaven. Het is ten slotte ook gebeurd met de 'Prins van Oranje' die nu in Amsterdam ligt.

Met dank aan Albert Boes en Louis Meyer.

  ms Zaankerk  
  De Zaankerk, gebouwd bij Howaltswerke in Hamburg voor de Verenigde Nederlandse Scheepvaart Maatschappij te 's-Gravenhage. Dit vrachtschip mat 9161 brt en had een draagvermogen van 11.505 ton. Het werd in 1978 verkocht aan een Griekse reder die het herdoopte in Holy Star.
Opmerking: Beeldmateriaal is in 2010 aan het artikel toegevoegd.