Thematentoonstelling De Fabriek

In het Zaans Museum

Als je vroeger werd gevraagd “Waar werkt je vader?” Dan was aan de Zaan het antwoord meestal “Op de fabriek”. Zelfs Erik Verkade, telg uit de Verkade dynastie, vertelde dat zijn vader, net zoals zijn opa, werkte op de fabriek. In een speech bij de opening van de tentoonstelling “De Fabriek” in het Zaans Museum ging dhr. Verkade dieper in op de discussies aan de ontbijttafel bij de familie Verkade. Ging het de ene dag over de “Maria” biscuits die aan de buitenkant te donker maar aan de binnenkant nog niet gaar waren, de volgende dag werden de personeelsproblemen besproken. Bij opa op het kantoor mocht eens per week worden gesnoept uit het trommeltje op het bureau waar elke dag verse koekjes in werden gedaan.
Zo zal iedereen in de Zaanstreek z'n herinneringen hebben aan “De Fabriek”. Zelf ken ik de enorme papiermachines van Van Gelder Zonen in Wormer uit mijn vroegste jeugd. De geur van ontsnappend stoom en het warme papier kan ik nog zo uittekenen. De paniek wanneer er weer een papierbaan gebroken was, kan ik nog steeds voelen. Zeker bij de oudere machines moest met de hand, de papierbaan weer vanaf het koperdoek, tussen de diverse droogcylinders door naar de uiteindelijke glanscylinder en uiteindelijk naar de opwikkelaar worden geleid.
Bij ons thuis werd ook over De Fabriek gesproken. Mijn vader en opa werkte tenslotte ook op de fabriek. Ik herinner me nog levendig de discussies over de “volcontinue” diensten. Dat betekende 7 dagen in de week 24 uur per dag doordraaien. De discussie was of 3 dagen op en 2 dagen af nu beter “vooruit” of “achteruit” gedraaid konden worden. De kerk werd ook in de discussie betrokken; er moesten voor de werkers in de ploegendiensten tenslotte diensten op zaterdagavond worden gehouden omdat ze zondagmorgen op de fabriek waren.
Zo zal iedereen z'n eigen herinneringen hebben aan de fabriek. Aan het begin van de vorige eeuw was stof, stank en lawaai onlosmakelijk verbonden aan fabrieken. Latere wetgeving en overleg over arbeidsomstandigheden hebben veel verbeterd aan het werkklimaat in de fabrieken. Ook de voortschrijdende mechanisering en automatisering hebben het leefklimaat en werkklimaat in de fabriek aanmerkelijk verbeterd. Arbeidstijden zijn aangepast en kantine voorzieningen en schone kleedgelegenheden hebben ook bijgedragen aan die verbetering.

Met de thematentoonstelling “De Fabriek” probeert het Zaans Museum iets van die sfeer over te brengen. Zonder romantiek kan zo'n expositie niet. En het zal niet meevallen de pretentie “de industrie in de 20ste eeuw” waar te maken. Daarvoor zijn de verschillen in de diverse industrieën veel te groot. Er is ook teveel veranderd in die eeuw omdat allemaal in een tentoonstelling te vangen.
De eerste indruk van deze tentoonstelling is dan ook dat de Zaanse industrie alleen maar bestond uit schone inpaklijnen van chocola en beschuit. Maar gecombineerd met de zeer rijke collectie van het Zaans Museum kan wel degelijk een goed beeld worden verkregen van de Zaanse industrie na de verstoming. De tentoonstelling kan worden gezien als een goede inleiding tot de collectie. Men kan er dingen aanraken en vanuit de Verkade collectie zijn er zelfs machines overgebracht waarmee ook daadwerkelijk producten gemaakt kunnen worden.
De zelfwerkzaamheid van de bezoeker wordt nog meer gestimuleerd door het uitreiken van een tijdsregistratiekaart aan iedere bezoeker. Werknemers moesten d.m.v. het gebruik van een “prikklok” laten registreren wanneer met de arbeid begonnen werd en wanneer men weer naar huis ging. Verder kan er, aan de hand van korte beschrijvingen van enkele bedrijven, bij die bedrijven worden “gesolliciteerd” naar een funktie binnen die bedrijven. Alle geledingen binnen het bedrijf worden daarbij aangeroerd, van personeelszaken en het laboratorium tot de interne opleiding en de PR-afdeling.
Met deze handvaardigheid moet het museum op een regenachtige zondag de concurrentie met pretparken uitstekend aankunnen.

Een inpakafdeling bij Verkade
Foto: Archief Zaanstad
Tegelijk met de tentoonstelling De Fabriek organiseert het museum een galerijtentoonstelling over werken, nu en in de toekomst. In deze tentoonstelling geven de beeldend kunstenaars Joke Konijn en Barbara Guldenaar hun visie op werk en werkgelegenheid, recessie en werkeloosheid, dienstverband en zelfstandigheid, ondernemerschap en zekerheid.
In de kindertentoonstelling “Zaans & Zo” kunnen de kleinere museumbezoekers zich verplaatsen in de leiding van een heuse fabriek. Ontwerpen en produceren zijn daarbij het centrale thema voor de toekomstige bedrijfsleiders.

De heer Verkade had overigens zeer goed nieuws. Aan het eind van z'n openings speech vertelde hij dat de gehele “Verkade-collectie” zal worden ondergebracht in een nieuw te bouwen vleugel bij het Zaans Museum. Deze unieke collectie wordt door vele gezien als de grootste collectie industrieel erfgoed in de wereld. Straks zullen in de ruim 900 vierkante meter tellende nieuwe expositie ruimte niet alleen de Verkade blikken en poster te zien zijn. Ook de werkende machines zullen weer chocolaatjes en ander snoepgoed produceren.

De genoemde tentoonstellingen lopen tot 29 augustus 2004.

Voor meer informatie kunt u terecht op: Zaans Museum

Cees Kingma - April 2004