Thema: De Zaan

Maritieme tentoonstelling in het Zaans museum

maritieme tentoonstelling

De Dubbele Buurt in Wormerveer, aquarel door Jan Groenhart

 

We komme met ze alle van de Zaan” werd er vaak gezongen op bruiloften en partijen. De Zaan, een eenvoudige veenafwatering die uiteindelijk zou uitgroeien tot 'Hoofdvaarweg'. Waar bewoners van de oevers werden verdreven door de oprukkende industrie. Tot het midden van de 19de eeuw nog voornamelijk op basis van windenergie. Maar vanaf 1850 geleidelijk steeds meer vervangen door stoommachines. En houten pakhuizen werden vervangen door bakstenen pakhuizen en later door betonnen silo's. Tot ver in de 20e eeuw was op veel plaatsen langs de Zaan de oude en nieuwe industrie nog naast elkaar te zien. Molenschuren werden nog heel lang als opslagplaats voor goederen ingericht. Molens die nu nog langs de Zaan staan zijn goed geconserveerde monumenten, soms verzameld in een speciaal daarvoor ingericht openluchtmuseum zoals de Zaanse Schans. Men heeft zelfs een replica gebouwd om de verzameling volledig te maken.

Na de bouw van de nieuwe stenen sluis in de Hogendam door het Hoogheemraadschap van de Hondbossche in 1547 werd de rivier De Zaan een belangrijke vaarweg in het Noorderkwartier. Schepen met bouwmaterialen voor de bouw van de nieuwe zeewering bij Petten konden nu ook binnendoor naar hun bestemming varen. De vaart over de Zuiderzee en verder via de binnenmeren in het Noorderkwartier werd te gevaarlijk voor de schepen met rotsblokken uit België.

De groeiende industrie en de verbeterde vaarmogelijkheden hebben een direct verband met elkaar. Ook de nabijheid van grote agrarische gebieden, zoals de doorgevallen Beemster en Schermer, en de belangrijke Amsterdamse stapelmarkt hebben veel bijgedragen aan deze economische ontwikkeling van de Zaanstreek. Veel kunstenaars voelde zich aangetrokken tot dit imponerende schouwspel van wiekende molens, zeilende beurtvaarders en later de rokende schoorstenen langs de oevers van de Zaan.

maritieme tentoonstelling

Titel: Reclameplaat Stoompellerij de Korenbloem
Reclameplaat met afbeelding van het magazijn en de fabriek van fouragehandel Gebroeders Dekker te Koog aan de zaan, langs de zaan met ladende en lossende schepen. Boven de fabriek een bord gortpellerij.
Datering Voorstelling: 1ste kwart 20ste eeuw.
Techniek: Druk
Afmeting: 25,5 x 43 cm
Collectie: Gemeente Archief Zaanstad

 
maritieme tentoonstelling

Gezicht op de Achterzaan met kantoor en fabrieken van Albert Heijn
Door Félicien Bobeldijk
Olieverf op doek, datering: mei 1940
Collectie ZOV

maritieme tentoonstelling

Titel: Ricemills 'Phenix' and 'Zaandam'
Plaats: Zaandam
Beginjaar: 1900
Techniek: Druk op karton
Collectie: Gemeente Archief Zaanstad

 

De Zaan Etsen

van Frans Room

In 1980 publiceerde Frans Room uit Wormerveer, in een luxe uitvoering, zijn Zaan etsen. De ondertitel van deze uitgave was: 'twaalf etsen van de zaan gezien vanuit een astrologische achtergrond'.

Naast een kort historisch overzicht over het ontstaan van het industrielandschap rondom de Zaan geeft Frans Room een inleiding in de astrologie waarin hij het verband tussen de tekens in de dierenriem en zijn 12 etsen uitlegt. Hij schrijft daarin ondermeer:

   “De grondgedachte van de astrologie is, dat wat er in het groot plaats vindt ook in het klein gebeurt. Dat wat er in het groot plaats vindt tussen de sterren en planeten zijn even­beeld heeft op Aarde. Dat de veranderingen van de standen van de hemellichamen gepaard gaan met veranderingen hier op Aarde, uitgedrukt in de stelling: 'zo boven, zo beneden'. Zoals het boven aan het firmament gaat, zo gaat het ook hier beneden.
  Nu bewegen de planeten, van de Aarde uit gezien, zich min of meer in één vlak. Zij volgen daarbij allemaal ongeveer dezelfde baan in de ruimte, en zijn voor ons zicht­baar tegen de achtergrond van bepaalde vaste sterrengroeperingen. Die groeperingen vormen samen een cirkelvormige strook aan het uitspansel, de 'Dierenriem', en deze cirkel wordt verdeeld in twaalf stukken. Ieder stuk draagt de naam van één van de tekens van de Dierenriem. De planeten zou je eigenschappen kunnen noemen en de tekens van de Dierenriem zijn dan de krachtvelden waardoor die eigenschappen bepaald, gekleurd worden. Zo zien wij b.v. de Zon in de loop van een jaar een cirkel beschrijven en daarmee alle tekens van de Dierenriem doorlopen.
  Er zijn dus twaalf krachtvelden die ieder hun eigen karakter hebben. Dat karakter wordt weergegeven door het beeld van dat teken. Zo past b.v. bij het teken Stier (nog juister is het Rund) vruchtbaarheid, bezit en rust; allemaal eigenschappen die passen bij het rund. Immers aan geen ander dier hebben wij zoveel voedsel, in de vorm van vlees en melk, te danken als aan het rund, en met zijn grote hoeveelheden mest maken wij het land weer vruchtbaar. Het dier is met zijn omvang de bezitter van veel nuttig materiaal, en aan de rustige tevreden levenswijze zouden wij een voorbeeld kunnen nemen.
  Op die wijze afgeleid, hebben alle tekens hun eigen manier van uitdrukken en dat kun je terugvinden in een landschap. Om dat weer te geven heb ik langs de Zaan gezocht naar het karakter van de dierenriemtekens, vertaald in het landschap. Telkens als de Zon in een bepaald teken stond, twaalf maal per jaar, ben ik op zoek gegaan naar het bij­passende beeld.”

In zijn inleiding merkt Frans Room verder op:

  “ De ontwikkeling van de laatste jaren geven in de Zaanstreek grote veranderingen te zien. Er worden de laatste tijd langs de Zaan allerlei gebouwen gesloopt waardoor het beeld snel verandert. Ik weet wel dat onze voorvaderen ook niet hebben gebouwd voor de eeuwigheid, (dat zou ook moeilijk gaan trouwens, op die slappe ondergrond hier kun je geen onvergankelijke bouwwerken zetten), het aanzicht van de Zaan is in de loop van de geschiedenis voortdurend veranderd maar tegenwoordig is het nauwelijks bij te houden.
Op mijn eigen wijze heb ik het aanzicht van de Zaan anno 1979 vastgelegd. ”

Dat maakt dit boekje dan ook zo uitzonderlijk. Niet alleen wordt een tijdsbeeld gegeven van een Zaanstreek die nog alle kenmerken heeft van een industrielandschap. Er worden ook verbanden gelegd die niet direct worden opgemerkt als een ander, zoals de kunstenaar Room, daar niet naar wijst; niet iedereen zal onmiddellijk aan de Dierenriem denken als hij door de Zaanstreek wandelt of fietst.

Er waren 4 etsen van Frans Room uit de collectie van het Gemeente Archief Zaanstad opgenomen in de tijdelijke tentoonstelling.

maritieme tentoonstelling      maritieme tentoonstelling      maritieme tentoonstelling      maritieme tentoonstelling

Van links naar rechts (met citaten uit De Zaan Etsen):
(door de etsen aan te klikken kunt U ze vergroten)

  • Mei - Gezicht vanaf de Julianabrug te Zaandijk Staande op de Koningin Julianabrug, die in 1936 in gebruik genomen is, kijkt men aan de zuidkant naar Koog aan de Zaan en naar 't Kalf, dat aan de overzijde ligt.
    Van 21 april tot 22 mei bevindt de Zon zich, voor ons aardbewoners, in het teken van de Stier (het rund). De logge volgeladen dekschuiten doen mijn denken aan rust en rijkdom. Dezelfde indruk geven bij elkaar liggende, herkauwende koeien in een mals weiland.
  • Juni - De spoorbrug te Zaandam Door de bebouwing langs het water is de spoorbrug moeilijk te zien. Hiervoor kunt U het beste naar de Mallegatsluis gaan, op de grens van Zaandam en Koog aan de Zaan.
    We vinden de Zon in de Tweelingen van 22 mei tot 22 juni. De voorstelling van dit teken duidt op twee spelende kinderen.
    Hermes of Mercurius, zoals hij door de Romeinen werd genoemd, de planeet die de heerser is van de Tweelingen, is in de Griekse mythologie de gevleugelde bode die razendsnel de boodschappen overbrengt van de goden naar de mensen, en andersom. 'Circulatie' is het sleutelwoord voor Mercurius.
    Vanaf de Mallegatsluis is het element circulatie goed zichtbaar in het transport per rail en het vervoer over water, welke elkaar kruisen. Hier zien we hoe de treinen en de beurtschepen mensen en goederen verplaatsen van het ene punt naar het andere.
  • September - De levensmiddelenindustrie  Wanneer U vanaf de Prinses Beatrixbrug de sluizen beziet, dan behoeft U zich maar om te draaien om aan de andere kant van de brug dit volgende deel te bekijken. De Zaan loopt hier met een bocht naar het noorden langs de panden van Albert Heijn, in de richting van Koog aan de Zaan.
    Op 24 augustus verlaat de Zon het teken van de Leeuw en gaat de Maagd in tot 24 september. De maagd wordt voorgesteld als een geklede vrouw met een bosje korenaren in haar armen. We kennen het woord maagd ook als dienstmaagd, en een heleboel karweitjes die betrekking hebben op schoonmaken en orde brengen in de chaos worden nog altijd door vrouwen, dienstmaagden opgeknapt. Wie heeft nooit gehoord van 'de meisjes van Verkade'; dat leger naamloze werkers dat, niet alleen bij Verkade natuurlijk, overal de zaak draaiende houdt door met rappe hand en grote precisie het opgedragen werk in de fabriek uit te voeren.
  • October - De Zaanbrug in Wormerveer Er liggen zeven bruggen over de Zaan (opmerking: Frans Room publiceerde dit boek in 1980, inmiddels klopt dit aantal niet meer).
    De Zon doorloopt de Weegschaal van 24 september tot 25 oktober. Een weegschaal is een evenwichtstoestel. Daarmee immers moet je twee verschillende hoeveelheden aan goederen met elkaar in evenwicht brengen, tot de weegschaal in rust is. Het zal duidelijk zijn dat hetzelfde evenwicht noodzakelijk is voor een basculebrug. Als het gewicht van het brugdek niet overeenkomt met het contragewicht klapt hij open, of omgekeerd, dan is hij niet open te krijgen.

Text: Cees Kingma
De Zaan Etsen van Frans Room werd, in een oplage van 1000 stuks, in 1980 uitgegeven.