Eind vorige eeuw keken mijn collega Gerrit van Assema en ik al vaak verlekkerd naar de Waakzaamheid. “Als we dat toch eens konden restaureren” zeiden we dan tegen elkaar “en dan eigenlijk alleen maar de houten Waak” want we zijn tenslotte houtbouwers. Maar het was toen nog helemaal niet aan de orde, de Waak draaide en had ieder weekend volle bak.
Begin deze eeuw kwam daar verandering in; we hoorden dat de Waak misschien wel te koop was. We hebben toen onmiddelijk contact gezocht met de eigenaar. Na veel besprekingen op verschillende plaatsen, raakten we het spoor bijster. De ene bespreking leidde bijna tot overdracht, terwijl er bij de volgende bespreking nog geen sprake was van spoedige verkoop. De familie worstelde nog duidelijk met de opvolging binnen de pop-tempel.
Na een jaar onderhandelen scoorden wij ons eerste succes; we konden pakhuis Asia kopen. Het oude houten vleethuis was zeer vervallen en stond verscholen op het terrein achter het stenen pakhuis Bengalen. Gelukkig konden we ook een stuk grond er omheen kopen waardoor we de mogelijkheid hadden om het pakhuis diagonaal een tiental meters naar het noorden te verplaatsen. Daarbij maakten we de afspraak dat wij, mocht De Waakzaamheid ooit te koop komen, wij de eerste kopers zouden zijn. Maar wij moesten geduld hebben en geen contact opnemen, wij zouden gebeld worden.
Met onze vaste restuaratiearchitect Han van Leeuwen zijn wij direct aan de slag gegaan met de restauratieplannen voor het pakhuis. Maar ondertussen duurde dat wachten wel erg lang en na een half jaar hebben we toch zelf maar weer contact opgenomen. Nadat aanvankelijk hetzelfde spel zich herhaalde en we regelmatig dachten dat de koop bijna rond was kwam de zaak toch opeens in een stroomversnelling. Na een half jaar zaten we bij de notaris en hebben we die avond wel een flesje wijn open getrokken.
En dan plannen maken want hoewel je weet dat de houten Waakzaamheid het belangrijkste gebouw is, besef je ook dat de stenen Waak eigenlijk ook een pareltje is waar je prachtige dingen mee kunt doen. De gedempte sluis als binnentuin voelt ook als een schitterend idee. Zeker als je bedenkt dat voor het provinciale monument Asia het startsein gegeven kon worden. De restauratie van Asia werd mede mogelijk gemaakt dankzij een subsidie van de provincie.
Iets ontbrak er nog aan ons plan; de entree aan de rechterkant. Het pand aan de rechterzijde naast de voormalige Koogersluis is een detonerend fabriekspand uit het midden van de vorige eeuw. Het pand van Wilko zou ook onderdeel moeten worden van het totale project rondom de Koogersluis. Het totale beeld moest goed zijn, net zo goed als het beeld straks vanuit de gerestaureerde Waakzaamheid. Dus zochten wij contact met de eigenaar van het pand met de vraag of het pand te koop was. “Hij hoefde niet weg en wij wilden graag” was ongeveer het enige wat hij zei. Een slechte positie om te gaan onderhandelen. Uiteindelijk is het toch gelukt al was de prijs hoog. Maar als je bedenkt dat de ruimte, al die jaren dat we bezig zijn met de restauratie van het plan rondom de Koogersluis, gebruikt kan worden als werkplaats, opslag en kantine en dat de fundering plus de zij- en achtergevel gebruikt kunnen worden voor het nieuwe plan, dan moeten we uiteindelijk ook erg tevreden over deze aankoop zijn.
Het wordt dus een totaal plan en niet meer alleen de Waakzaamheid. Daarom hebben we de naam veranderd: 'Restauratie van omgeving Koogersluis' met dubbel “o”. De tekeningen die Han van Leeuwen heeft gemaakt zijn prachtig. Voor de meeste ruimtes binnen deze restauratie dachten we onmiddelijk aan plekken voor creatieve ondernemers, de stenen Waakzaamheid kreeg als herbestemming 'statige kantoorruimte'. Onze plannen werden met gejuich ontvangen bij de welstand- en de monumentencommissie van Zaanstad. Wel werd gevraagd waarom dat karakteristieke torentje van de stenen Waak niet gehandhaafd kon worden.
Volgens onze visie is het belangrijkste pand in de gehele restauratie de houten Waakzaamheid. Zijn verleden, bouwvorm en leeftijd moet weer volledig zichtbaar worden, het pand mag niet half verscholen staan achter het stenen voorstuk. De houten Waakzaamheid is een rijksmonument en de stenen toren heeft geen beschermde status. Maar we realiseren ons wel terdege dat het een karakteristiek pand betreft.
Hierin kon iedereen zich vinden zodat wij ons konden concentreren op de vergunning en subsidie aanvraag. Maar helaas waren er door omstandigheden geen subsidiegelden beschikbaar voor de Waakzaamheid, ondanks zijn status als rijksmonument.
Hoe we gespot zijn is niet helemaal duidelijk, maar we waren blij met het telefoontje van Endemol: “of wij mee wilden doen met het programma Het mooiste pand van Nederland”. In dat TV-programma zouden 16 geselecteerde monumenten strijden om de hoofdprijs, een restauratiebudget van 1 miljoen Euro. Zo dicht waren we nog nooit bij één miljoen geweest. Dat betekende weer een avondje goed wikken en wegen of we wel ja zouden zeggen, want wat staat je te wachten, wat moet je daarvoor gaan doen? Het restauratie project moest wel aan een aantal voorwaarden voldoen:
- Er moest al een bouw- en monumentenvergunning voor zijn
- Na de restauratie moet het object een openbare functie krijgen
- Het monument moet worden ondergebracht in een stichting
Nadat we besloten hadden mee te doen ging het snel. De monumenten- en bouwvergunning waren rond, de openbare functie werd gecreëerd door een café restaurant te vestigen in de houten Waakzaamheid. En het overdragen aan een Stichting was ook bespreekbaar voor ons. De aftrap werd vastgesteld op 15 december 2009. Binnen 14 dagen moesten wij zoveel mogelijk informatie verstrekken aan Endemol over het verleden van de Waakzaamheid. Bovendien moesten we mensen voordragen die tijdens 'de pitch' op 15 december iets konden vertellen over hun verleden met de Waakzaamheid. Daarnaast moesten we twee mensen aanwijzen die tijdens de pitch konden vertellen waarom ze vonden dat de Waakzaamheid 'Het mooiste pand van Nederland' was. Spandoeken en andere opvallende zaken mochten worden bedacht waardoor zoveel mogelijk 'fans' in beeld zouden komen tijdens de eerste opname dag. Uiteindelijk zijn we met een bus vol enthousiaste Zaankanters 's morgens vroeg vertrokken naar de studio 'De lichtfabriek' in Haarlem. In totaal waren daar die dag 1500 mensen aanwezig om uiteindelijk 's avonds omstreeks 11:00 uur te horen dat er die dag al 8 kandidaten af vielen.
Samen met Jeroen Breeuwer heb ik daar de presentatie gedaan. Het is niet mijn dagelijks werk, ik vond het afschuwelijk, was nerveus en hoopte dat het die avond over zou zijn, dat we niet verder zouden gaan. Maar niets was minder waar want we zaten bij de laatste acht. En in de bus terug dacht ik nog dat we iedere 14 dagen met een bus vol mensen weer naar de studio moesten. Maar gelukkig liep het anders en kregen we een restauratiebudget van 20.000 Euro waar we een, door ons uitgekozen onderdeel mee moesten gaan restaureren. Wij kozen voor een dubbele smuiger omdat dit typisch Zaans is en 'spectaculair' mooi is zeker op de plek waar hij oorspronkelijk gezeten had; in het hart van het pand.
Bovendien moesten we nadenken over de onderbouwing van de specifieke functie die we bedacht hadden voor de Waakzaamheid. In 1626 was de Waakzaamheid een herberg. Wat is er nu mooier als het bijna 400 jaar later opnieuw een herberg wordt. Deze benadering moest nog wel worden voorgelegd aan de monumentencommissie. De bouwsporen, fundatie, tegelrestanten en de raveelbalk kepen gaven zekerheid genoeg om de toestemming te krijgen van de monumentencommissie.
Nadat het bouwteam was voorgesteld aan de leiding van Endemol konden we aan de slag. Het werd ook steeds leuker, je went aan camera's om je heen en krijgt steeds meer plezier in het hele gebeuren. Je moet er ontzettend veel voor doen maar achteraf blijkt het een onvergetelijke tijd te zijn geweest.
Het vinden van de authentieke bijbeltegels voor de smuiger zou wel het grootste probleem worden. Ik wist echter dat er bij de Stichting Zaanse Schans tegels in opslag lagen die in het midden van de vorige eeuw uit de gesloopte Zaanse panden zijn gered. Nadat ik daarover gesproken had met Marjorie Verhoek van de afdeling monumenten van Zaanstad besloten we om te proberen deze tegels in eeuwig durende bruikleen aan de Waakzaamheid ter beschikking te stellen. Dit zou dan een compensatie kunnen zijn voor het niet kunnen verstrekken van rijkssubsidie voor de restauratie. Uiteindelijk was iedereen blij dat de tegels eindelijk weer zichtbaar zouden worden voor de Zaanse gemeenschap. Er bleken 256 tegels dusdanig beschadigd dat ze gerestaureerd moesten worden. Een ernstige tegenvaller die 15.000 Euro zou kosten. Dat zat niet in het, door SBS-6 toegezegde restauratiebudget.
Samen met de creatieve geesten van de Historische Vereniging Koog Zaandijk hebben wij daarop een tegeladoptie bedacht. Iedere Zaankanter werd opgeroepen om op zondag 28 februari 2010 een favoriete tegelafbeelding te adopteren. Mede deze sponsoractie zou de tegelrestauratie kunnen worden bekostigd. Het werd een groot succes; de Zaankanters stonden in lange rijen te wachten tot ze aan de beurt waren om hun tegel te adopteren. Na ruim 1½ uur waren de tegels uitverkocht. Onder het genot van een kom snert met roggebrood of een drankje werd er die middag nog lang nagepraat. Wij beseften opeens dat de Waakzaamheid niet alleen van het bouwteam was maar dat de Waakzaamheid van de Zaankanters was. Dat gevoel is allen maar toegenomen in de weken van de TV uitzendingen.
Regelmatig werden wij door de jury geprezen voor de professioneel uitgevoerde restauratie, het bouwteam begon ook een enorm enthousiasme uit te stralen. Hartverwarmend was het enthousiasme, de belangstelling en de betrokkenheid van alle mensen die we spraken.
De finale van 'Het mooiste pand van Nederland' op zich was geweldig om mee te mogen maken. Zaanstad hing vol met flyers. Honderden mensen kwamen naar de TV opname van de finale die live werd uitgezonden door SBS-6. Samen met al die duizenden mensen die hun stem uitbrachten via sms of telefoon, bij de live opname of thuis voor de TV, voelden we de spanning. Het was in een woord geweldig! Dan is de domper van het verliezen van die finale erg groot. Maar het is niet onze mentaliteit om bij de pakken neer te gaan zitten. Onze houding is altijd al geweest: 'mouwen opstropen en er tegenaan'.
Inmiddels is er een ter zake deskundig bestuur geformeerd voor de Stichting Waakzaamheid. Rondom dat bestuur is een commissie van advies en bijstand werkzaam. Eerste doelstelling, na de overdracht van de houten Waakzaamheid aan de Stichting, is het verwerven van fondsen om de restauratie alsnog mogelijk te maken. Er is een informatieve brochure gemaakt waarin subsidieverleners, fondsen, het bedrijfsleven en de Zaankanter kan lezen hoe waardevol en belangrijk het is dat de Waakzaamheid blijft bestaan.
Bijzonder mag je de Waakzaamheid wel noemen. Bijna 400 jaar oud, helemaal van hout en gebouwd volgens de traditionele Zaanse bouwmethode. Het is een godswonder dat hij er nog staat. Zeldzaam om zijn gestapelde bouwwijze met een begane grond waarop een volledige verdieping past en daar boven pas de kapverdieping, een hoog en indruk wekkend geheel. Helemaal als je bedenkt dat dit soort hoge panden meestal alleen maar in het hart van Zaandam en dan met name nog alleen in de buurt van een haven. Ook door zijn unieke ligging aan de Zaan en naast de sluis waar het dorp Koog is ontstaan. Van hieruit ontwikkelde Koog aan de Zaan zich langzaam in noordelijk richting.
Door: Gé Sombroek, Directeur van Somass Bouwbedrijf, 1 juni 2010