Door G.J. Onrust
|
Toen 't derde driemanschap Europa's lot regeerde,
Hongaar en Turk vertrad en Bismarcks bouwwerk brak; Bracht Holland welgemoed zijn zonen onder dak, En prees bij 't rijzend huis, dien, die verwoesting weerde. |
Dit liet architect A. Ingwersen in de zijgevel van het woonhuis Klaas Katerstraat 34 aanbrengen. Een grote zandstenen plaquette, waarvan de uitgebeitelde letters ooit allemaal geel waren ingekleurd, toonde dat op deze plaats nog huizen werden gebouwd, terwijl in de rest van Europa de Eerste Wereldoorlog woedde. Elders in de wijk, op de zijgevel van P.L. Takstraat 21, staat nog een tekst van ongeveer dezelfde strekking. Zij luidt:
|
Na vijf jaar ballingschap op d'oude troon verheven
Keert vrede als koning weer en vraagt: Welk volk hem vlocht Een vlekkeloze kroon laat Holland antwoord geven Waar Patrimonium, toen heel Europa vocht Deez kroon - dit bouwwerk - wrocht |
Ingwersen was samen met Tjeerd Kuypers ontwerper van 78 ‘arbeiderswoningen’, een winkel en een kantoor in de wijk die bestaat uit de volgende straten: Klaas Katerstraat, P.L. Takstraat, A.S. Talmaplein, Jan Windhouwerstraat en Dominee Baxstraat. Beide architecten waren ingehuurd door de in 1917 opgerichte Woningstichting Patrimonium Zaandam. De andere 69 woningen, een winkel en een badhuis kwamen van de tekentafel van Zeger Gulden, van het Amsterdamse bureau Gulden en Geldmaker. Gulden werkte in opdracht van de in 1913 opgerichte woningbouwvereniging Zaandams Volkshuisvesting. Zijn wat frivoler ogende huizen staan in de P.L. Takstraat (alle even nummers, met uitzondering van de ontsierende nieuwbouw, alsmede de meeste huizen tot no. 33), de Klaas Katerstraat (no. 2 t/m 14), de Jan Windhouwerstraat (1,2,4) en de ds. Baxstraat (no. 6 t/m 20, 1, 5, 7, 9).
De Talmabuurt was het eerste project van het Zaandamse Patrimonium. Deze woningbouwstichting
is voortgekomen uit de gelijknamige vakbond, toen nog werkliedenverbond geheten. Dit Nederlandsch Werkliedenverbond profiteerde van de Woningwet van 1901, waarin stond dat de taak van woningbouwverenigingen “de zorg voor huisvesting van de
minst draagkrachtige in de samenleving” was.
Op instigatie van de landelijke moederbond werden overal in Nederland woningbouwcorporaties opgericht, die tot doel kregen arbeiderswoningen te bouwen. Twee jaar na de oprichting werden de eerste 2-, 3- of 4-kamerwoningen aan de Klaas Katerstraat, Jan Windhouwerstraat, Ds. Baxstraat, P.L. Takstraat, A.S. Talmaplein en H. Gerhardstraat opgeleverd.
ZVH had al enige ervaring met woningbouw. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was een aantal woningen aan het Vissershop tot stand gekomen. Dat was net op tijd, want de vereniging leek al dood te bloeden, nog voor ook maar één woning tot stand was gekomen. Het initiatief voor een niet-kerkelijke woningbouwvereniging kwam van werknemers van de Artillerie Inrichtingen.
Dit bedrijf was in 1885-1889 uit Delft naar Zaandam gekomen en kende een behoorlijk aantal geschoolde arbeiders. Hier ontstond de behoefte, ook weer met de Woningwet in de hand, goede arbeiderswoningen tot stand te brengen. Tussen het plan bedenken en het uitvoeren stond echter een flink aantal moeilijkheden. Ten eerste was het moeilijk de
medearbeiders er van te overtuigen een deel van hun niet al te ruime loon af te dragen.
Uiteindelijk waagden er dertig de stap en werd op 21 februari 1913 de vereniging opgericht. Een bestuur werd gekozen en ging energiek aan de slag. Na lang onderhandelen werd een optie genomen op een stuk land in het Oostzijderveld. De architecten Gulden en Geldmaker kregen opdracht een ontwerp te maken, maar de gemeente verwierp het plan. De teleurstelling was zo groot dat drie van de vier bestuursleden aftraden en bijna de helft van de leden opzegde. Met het voortschrijden van de bouw aan het Vissershop werd het vertrouwen herwonnen en kon ZVH uitgroeien tot de grootste Zaanse woningbouwcorporatie.
Zeger Gulden was een echte volkshuisvestingbouwer. Het heeft er alle schijn van dat hij heeft getekend voor het stratenplan van de Talmabuurt. Dit plan wordt in het Monumenten Inventarisatie Plan omschreven als:
“Dit woningbouwcomplex is gebouwd aan een zestal straten rondom het A.S. Talmaplein. Elk van deze straten heeft ofwel een geknikt ofwel een licht gebogen beloop. Vooral in het oostelijk deel van het complex is een royale beplanting (hagen en bomen) aanwezig”
Midden op het Talmaplein staat een zeer gelukkige latere toevoeging van een nu monumentale johannesbroodboom. De gemeente Zaanstad heeft plannen om tot herstructurering van het plein te komen. Het verwijderen van de onder de boom geplaatste
rododendrons zou de boom beter tot zijn recht doen komen.
| ||
|
A.S. Talmaplein
Foto Henk van 't Loo |
Met socialist Gulden werd een aantal elementen van het sociaal-democratisch beschavingsideaal binnen gehaald. Ook Ingwersen en Kuypers kunnen, weliswaar vanuit een protestants-christelijke achtergrond, bepaalde idealen niet worden ontzegd. Dit blijkt ondermeer uit het wat besloten karakter van de wijk, met middenin een plein. Een dergelijk plein kon de gemeenschapszin stimuleren. Het blijkt ook uit de voor- en achtertuinen die de meeste woningen hebben. In iedere woning zijn voldoende slaapkamers, zodat kinderen veel minder hun kamer met de ouders moesten delen. Woonkamers werden, om het gezinsleven te stimuleren, achter in de huizen gesitueerd. Daarnaast is veel aandacht aan details besteed; een inspirerende omgeving!
Opvallend in de Patrimonium-woningen zijn onder meer zandstenen tableaus boven de rondbogen van de dubbele vooringang. Op deze tableaus afbeeldingen van bloeiende bloemen, dieren en een aantal typisch Zaanse afbeeldingen. Onder de dieren zijn een kat, hond, zwemmende eenden, zwaan, bever en een meeuw te herkennen. Ook het Tsaar Peterhuisje, sjouwende mannen, een molen, de Westzijderkerk (beter bekend onder de naam Bullekerk), het gemeentewapen en de kalkovens die ooit aan de Zuiddijk stonden, zijn vereeuwigd. De woning Klaas Katerstraat 43, die aan het Talmaplein staat, vertoont de beeltenis van A.S. Talma.
| ||
|
De Patrimonium woningen met de zandstenen tableaus boven de rondbogen van de dubbele vooringang.
Foto Henk van 't Loo |
Aan het begin van de woonwijk, die in het westen begint met de voormalige protestants-christelijke Beatrixschool (nu: Komma), heeft Patrimonium duidelijk gemaakt dat zij de opdrachtgever was: boven de ingang van no's 23 en 25 staat in geel ‘Woningstichting Patrimonium’. Twee huizen daarvoor draagt de ingang de mededeling ‘Anno 1919’. Een latere toevoeging, tussen de voordeuren van de nummers 29 en 31 is de goud-op-zwarte mededeling dat het hier een ‘Agentschap der Algemeene Friesche Levensverzekering te Leeuwarden’ betrof.
Toch zijn het met name de ontwerpen van Zeger Gulden die de aandacht trekken. De daken en ingangen vallen het meest op. Het dakvlak wordt regelmatig doorbroken door
dwaasgeplaatste punten. Deze punten kennen een groengeschilderde houten betimmering. Tussen iedere verticale plank staat een licht uitspringende plank, die het geheel profiel geeft, dat nog weer geaccentueerd wordt door het uiteinde: een iets verder uitspringende ‘druppel’. Op het plein zijn twee afgetopte dwarse punten op de huizen gezet, terwijl nummer 32, het huis midden op het plein een klein balkon heeft.
Overigens zijn de huizen aan het plein van Kuypers en of Ingwersen (ik heb niet kunnen achterhalen wie wat heeft ontworpen) qua uiterlijk het meest attractief. We vinden hier onder meer zinken ‘uitjes’ bovenop de op hoektorens lijkende hoekwoningen en glas-in-lood ramen in de pleinwoningen van de Klaas Katerstraat.
De ingangpartij van de meeste ZVH-woningen wordt gemarkeerd door een zware staande bewerkte houten balk die staat op natuursteen. Voor de deur sta je al een beetje in het huis, omdat je eerst een flinke pas terug moet doen, wil je weer terug op de straat kunnen stappen. Alles bij elkaar doet het woningbouwcomplex denken aan iets wat vóór de Amsterdamse School is gebouwd, maar wel uit dezelfde richting komt.
| ||
|
Klaas Katerstraat
Foto Henk van 't Loo |
In vergelijking met de rest van de wijk zijn de panden aan de Ds. Baxstraat van no. 1 tot en met 9 wat teleurstellend. Het betreft hier de integratie van een badhuis (no. 3, 3A en 3M) en een aantal woningen. Het voormalige badhuis is aanmerkelijk hoger dan de overige huizen uit het plan en maakt een grauwe indruk. Op dit moment is een schoonmaakbedrijf in het pand gehuisvest.
De naamgeving van de straten ging, zoals zo vaak in de tijd van politieke strijd van ‘burgerlijken’ en socialisten niet zonder moeilijkheden. Aanvankelijk zouden de straten genoemd worden naar de socialistische kopstukken Karl Marx, Friedrich Engels, Ferdinand Lasalle, Karl Liebknecht, Rosa Luxemburg en August Bebel. Het was uitgerekend de beroemde en beruchte SDAP-wethouder J.E.W. Duys die daar een stokje voor stak. Duys vond dat “de namen te groot zijn voor de straten” en aldus werden nieuwe namen besproken.
Patrimonium was Duys dankbaar voor zijn interventie, want als belangrijkste bouwer van de wijk stelde zij er prijs op dat de namen uit ‘dien’ kring zouden komen. Eén naam was er overigens al, namelijk het Kerkhofpad, want de latere Klaas Katerstraat leidde naar het gemeentelijke kerkhof (nu het Verzetsplantsoen). De gulden middenweg werd gezocht en gevonden; zowel protestanten als socialisten werden vernoemd. Even waren er nog problemen rond de naam Talmastraat. Een plein en een straat naar een persoon vernoemen was iets te veel van het goede. De Talmastraat werd Windhouwerstraat. Een ander probleem werd snel uit de weg geholpen. De zoon van Bax drong aan op de naam Dominee Baxstraat, omdat zijn vader onder deze, en niet onder de naam Willem Bax, in de streek bekend stond. Albert Hahn, H. Spiekman en Cornelis Huygens vielen af, terwijl H. Gerhard kort daarna iets buiten de wijk werd vernoemd.
En zo werden de volgende personen in de wijk vernoemd:
Zeger Gulden bleef een echte volkshuisvestingbouwer met socialistische idealen. In de jaren '20 ontwierp hij een groot aantal arbeiderswoningen voor de Haarlemse woningbouwvereniging Volkshuisvesting. Zij werden in de Bomenbuurt van de provinciehoofdstad gebouwd. Ook hier het kenmerkende
dakreliëf en de bouw rond een plein. In het Monumenten Inventarisatie Project zijn Elzenplein, Kastanjestraat en Meidoornplein in Haarlem als bijzondere gebieden aangemerkt. Ingwersen en Kuypers zijn mede bekend door hun kerken.
Kuypers ontwerp voor de ontmoetingskerk in Enkhuizen kwam al in 1904 tot stand. Na de Patrimonium-opdracht werkte hij onder meer aan de gereformeerde kerk in Halfweg (1919-1929), de gereformeerde kerk in Ouderkerk aan de Amstel (1920) en de Wilhelminakerk te Bussum (1926). Alle kerken behoorden tot de Gereformeerde kerken in Nederland. Ingwersen was architect van de in 1928 opgeleverde Evangelisch Lutherse Johanneskapel te Amstelveen.
De MIP-inventarisatiekaart van de buurt rond het Talmaplein ontbeert node een opmerking over de (hoge) waarde van het complex. Het is het sprekend bewijs dat protestantse en socialistische woningbouwcorporaties tijdens de Eerste Wereldoorlog tot een nu nog steeds aansprekend woningbouwcomplex konden komen. Het is ook het bewijs dat jonge woningbouwverenigingen in staat waren iets blijvend waardevols tot stand te brengen.
De wijk rond het Talmaplein verdient, mede door de authentieke staat waarin deze verkeert (rond 1982 gerenoveerd), speciale aandacht in het kader van het Monumenten Selectie Project.