Via dammen en veenweiden naar Art Deco en de Amsterdamse School

Een industrieel landschap als historische bron

Achtergrond informatie bij de fietstocht

 

Route beschrijving
De Route Waar kijkt u naar !
De tocht start bij het NS Station Zaandam (waar o.a. fietsen gehuurd kunnen worden) De spoorlijn Amsterdam - Zaandam - Uitgeest - Nieuwediep werd aangelegd na de inpoldering van het Y ten behoeve van het Noordzeekanaal.
U volgt vervolgens over een korte afstand de Provinciale Weg in zuidelijke richting Deze Provinciale Weg van de Hempont naar Uitgeest is in 1930 aangelegd in het kader van het plan tot aanleg van een net van Provinciale wegen in Noord Holland.
Ter hoogte van het nieuwe Ahold kantoor gaat u links af de Hogendijk op in de richting van de Hoogendam. Na Hogendijk nr. 57 gaat u rechtsaf, 100 meter de Houthavenkade in tot aan de ophaalbrug. Hier heeft een goed uitzicht op de "Oude Haven" van Zaandam. Daar ziet u o.a. twee scheepsgeleidebakens uit 1886; het jaar waarin met de aanleg van de 19de eeuwse zeehaven van Zaandam werd begonnen. Een van de eerste gegraven havens voor zeeschepen in Europa.
Weer terug naar de Hogendijk en op weg naar de Hogendam. U passeert, na Hogendijk nr. 100, het gemaal Soeteboom.

U kunt 25 meter na het gemaal linksaf het Lage Horn op en dan direct linksaf het Krimp op. Op het Krimp nr. 23 vindt u het Czaar Peterhuisje.

Hierna weer terug naar de Hogendijk.

Gemaal Soeteboom is een stoomgemaal uit 1872 dat is genoemd naar de Zeventiende eeuwse streekhistoricus Hendrik Soeteboom. Het gemaal is in 1917 geëlektrificeerd en in 1998 opnieuw gerestaureerd. De elektromotor drijft een vijzel aan. Het gemaal wordt alleen nog gebruikt om de bestaande sloten door te spoelen.

Het huisje waarin Czaar Peter verbleef is inmiddels beschermd door een speciaal daarvoor, door de architect Salm, ontworpen gebouw uit 1896. Binnen dit gebouw staat het oorspronkelijke eenvoudige huisje van de smid Gerit Kist waarin Czaar Peter in 1697 heeft gelogeerd. Van 1818 tot 1865 was het huisje van Gerrit Kist eigendom van Prinses, later Koningin Anna Paulowna.

U passeert vervolgens, op Hogendijk nr. 64, het Huis met de Cardinalen Tijdens zijn bezoek aan de Zaanstreek (van juni tot oktober 1871) heeft Monet dit huis ook geschilderd.
Aan het einde van de Hogendijk rijdt u nu de Dam op Midden op de Dam staat het standbeeld van Czaar Peter de Grote. Het is een geschenk uit 1911 van Czaar Nicolaas II. De beeldhouwer is Léopold Bernstamm.

(Zie ook de beschrijving van de "Hogendam als verkeersknooppunt" in de achtergrond informatie bij deze fietstocht)

Op de grote sluis staan twee z.g. accijnshuisjes. Het ene was sinds de Franse tijd een douanekantoor en het andere was bestemd voor de sluiswachter. U vindt hier ook de wapenstenen van het Hoogheemraadschap der Uitwaterende sluizen.

Dat de Hogendam het centrum van de stad vormde blijkt uit pand Dam 2. Dit is de voormalige vrijmetselaarsloge Anna Paulowna. Een pand uit 1858 van de Zaandamse architect L.J.Immink.

Het gebouw Oostkade 26-32 was vanaf 1915 het kantoor van de Gemeentelijke elektriciteitswerken die stroom inkocht bij het Amsterdams gemeentelijke energie bedrijf. Ook Dam 9, het Post- en Telegraafkantoor uit 1926, staat in het hart van de stad. Het gebouw van architect Teeuwisse heeft elementen van de Amsterdamse School en van het Expressionisme. Een gedeelte van het gebouw is nu in gebruik als café/restaurant met de toepasselijke naam "The Mail Company".

Vlak naast de Dam, net over de sluis, staat het voormalige stadhuis uit 1848. Het gebouw fungeerde ook als kantongerecht, politiebureau, gevangenis en Kamer van Koophandel.

Aan de oostzijde van de sluis is de Klauwershoek. Een gerestaureerde buurt waar vroeger scheepstimmerlieden woonden.

 

De Wilhelmina sluis
De Wilhelmina sluis

U vervolgt uw tocht, via de Oostkade van de sluis naar de Oostzijde. Aan de Oostzijde zijn de laatste jaren veel fabrieken verdwenen. De verffabriek van Pieter Schoen, later Sigma Coatings, is verhuisd naar het Westelijk havengebied van Amsterdam. De fabrieken van Albert Heijn zijn verhuisd naar een bedrijventerrein aan het Noordzeekanaal.

De architectuur van de nieuwe appartementscomplexen is echter geïnspireerd op de fabrieksarchitectuur van de panden die hier verdwenen zijn.

Ter hoogte van Oostzijde nr. 80 heeft u een mooi uitzicht op de Zaan en de Hogendam met z'n sluizen. Naar het noorden ziet u de Verkade fabrieken aan de west oever van de Zaan.  
Nabij Oostzijde nr. 133 begint het complex v/h Rodia - Meypro en nu van Rhône-Poulenc Rhône-Poulenc is een Franse multinational, waar men voedselverdikkingsmiddelen maakt. Onderdeel van dit complex is de voormalige stoomrijstpellerij Phenix en het pakhuis Zaandam van C.Kamphuys. Kamphuys had twee rijstpelmolens. In 1874 brandde zijn molen de Jonge Kuiper af. Hij bouwde toen aan de Zaan een stoomrijstpellerij de Jonge Kuiper die in 1879 afbrandde. Hij herbouwde deze onder de naam Phenix.

In 1888 werd het stenen rijstpakhuis Zaandam gebouwd en in 1898 het pakhuis Czaar Peter. In 1912 kwam daar het pakhuis Nederland bij. De panden zijn in de loop van de tijd vergroot. In 1932 werd de rijstpellerij stil gelegd. De pakhuizen werden verhuurd aan een veembedrijf.
Op 15 oktober 1954 was de grootste brand in de geschiedenis van de Zaanstreek. De pakhuizen Czaar Peter en Nederland, die vol met cacaobonen lagen, gingen hierbij verloren. De cabaretier Freek de Jonge plaatste deze brand centraal in zijn novelle 'Zaans Veem'.

Gebouwen Phenix en Zaandam
De gebouwen Phenix en Zaandam
Gezien vanaf de Westzijde
Bij de supermarkt voorbij het complex van de Phenix heeft u de kans naar de Zaan te gaan en te kijken naar de fabrieken van Verkade. U komt er op de terugweg ook langs maar hier heeft u een mooie blik op de Zaanzijde van de fabrieken. Vanaf 1886 is hier gebouwd aan dit imposante fabriekscomplex. Overigens heeft u vanaf de overzijde (dus naast de Verkade fabrieken) het beste zicht op de gebouwen Phenix en Zaandam. (ziet u ook dat mooie theekoepeltje daar aan de Zaan ?)

Op de plaats van uw uitkijkpunt stond het houten pakhuis Vrede wat is verplaatst naar de Zaanse Schans en nu fungeert als bezoekerscentrum. Als u naar rechts kijkt ziet u de voormalige stoomgortpellerij Alkmaar van Zwaardenmaker. Nu is het nog van Van Gelder, een zaden- en peulvruchtenhandel. Binnenkort begint men hier met de bouw van "lofts".

Hier staat ook het pakhuis Wilhelmina uit 1902.

U vervolgt uw route, onder de Pr. Bernardbrug door, via de Oostzijde In het gebied dat tussen de Oostzijde en het dorp Oostzaan lag waren de meeste pelmolens gevestigd. Vandaar dat een nieuwbouwwijk hier de naam peldersveld kreeg. In dit deel van de Oostzijde is nog wat industrie overgebleven. Cacao industrie is hier belangrijk.
(Zie ook de beschrijving van "Cocoa Valley" in de achtergrond informatie bij deze fietstocht)
Aan de rechterkant van de Oostzijde, op nr. 300, vindt u nog een mooi voorbeeld van de invloed van de Amsterdamse School bij Touwen & Co. Verfindustrie.

Aan de linkerkant, op Oostzijde nr. 321 staat de cacaofabriek de Jonker

Net voorbij het complex van "Hellema" op nr. 393, heeft u, op de oude fundamenten van de gesloopte Noorderbrug, weer een mooi uitzicht over de Zaan. De nieuwe brug over de Zaan voor de Coentunnel weg ontneemt het zicht op het grote complex van AMYLUM.

De cacaofabriek de Jonker maakt nu deel uit van Gerkens cacao, dat op zijn beurt weer onderdeel is van een Amerikaanse multinational.
Nadat u onder de brug van de Coentunnel Weg bent doorgegaan (het heet hier nu 't Kalf i.p.v. Oostzijde) ziet u de voormalige stoomrijstpellerij De Groene Boer uit 1880 De Groen Boer is al snel omgebouwd tot graanmalerij en later in gebruik als papierwarenfabriek van Klaas Schenk & Comp. Het gebouw staat aan de Zaanzijde en maakt nu deel uit van de "ZOR - Zaanse Olie Raffinaderij".
Naast De Groene Boer heeft u weer een uitstekend uitzicht op de Zaan met het grote industriële complex op de andere oever van de Zaan  
U passeert vervolgens het schiereiland De Hemmes Op De Hemmes heeft de molennijverheid nog stand gehouden tot de Tweede Wereldoorlog. Deze molens vermaalden cacaoafval tot veevoeder. Er bleek zoveel cacaoboter in het afval te zitten dat het loonde dit er alsnog uit te persen met behulp van oude oliemolens. Een coöperatie van kruideniers en anderen in Zaandijk exploiteerde een groot aantal van deze molens. Dit was het begin van Cacao de Zaan; de grote cacaofabriek aan de andere zijde van de Zaan die nu ook onderdeel is van een multinational.

Op de kop van het schiereiland is een scheepswerf annex machinefabriek. Ook deze machinefabriek heeft, net als vele dorpssmederijen, enige dieselmotoren gemaakt; de Kramermotor.

Net voor de RK Kerk van 't kalf gaat u linksaf de ophaal brug over het buurtschap Haaldersbroek op Haaldersbroek is een kleine oase in de Zaanstreek die een beeld geeft hoe de streek er vroeger uitzag toen de wegsloten nog domineerden. Hier is ook goed de samenhang met het veenweidengebied te zien. Er zijn op deze buurtschap nog verschillende boerderijen.
In Haaldersbroek gaat u ter hoogte van Haaldersbroek nr. 30 linksaf, vlak langs de cacoafabriek het Zwarte Kalf van Jan Schoenmaker, richting Zaanse Schans. U kunt echter ook nog even genieten van deze oase door nog een stukje rechtdoor te rijden en ook de Haaldersbroekerdwarsstaat te verkennen. Het Zwarte Kalf vindt ook zijn oorsprong in de bewerking van cacao afval. Niet met behulp van perstechniek maar met chemische extractie. Ook deze fabriek is onderdeel van een multinational. De Zaanstreek verwerkt nu een kwart van alle cacaobonen in de wereld en de streek presenteerde zich als cocoa valley.
Bij de molen De Ooievaar en het grote complex van de pindafabriek van Duyvis (onderdeel van het Amerikaanse voedingsconcern Sara Lee) steekt u de Leeghwater Weg over en rijdt u de Zaanse Schans binnen.
In principe volgt u vervolgens de Kalver Ringdijk richting de polder De Enge Wormer.
Niemand neemt het u kwalijk als u een uurtje uittrekt om de Zaanse Schans eens te verkennen. Vergeet ook niet de andere oever van de Zaan goed te verkennen. U heeft hier een uitstekend uitzicht op de Gortershoek.

Op de Kalver Ringdijk ziet u verschillende molens. De Huisman is een kleine molen die nu mosterd maakt door mosterdzaad te pletten. Het was een lattenzager die in Zaandam stond. Dan komt de paltrokmolen De gekroonde Poelenburg. Dit is het molentype dat is ontworpen door Cornelis van Uitgeest. De hele molen draait op een stenen ring. Het is dus een adaptatie van de bekende standerdmolen die op zoveel Vlaamse "primitieven" staat afgebeeld. Er staan er in Zuid Nederland nog 35 standerdmolens.

De Kat is een verfmolen waar krijt wordt gemalen. Door dit te mengen met lijnolie wordt verf gemaakt.

De Zoeker is een oliemolen evenals de volgende molens de Os en de Bonte Hen.

(Zie de beschrijving van "De Zaanse Schans en de Kalver Ringdijk" in de achtergrond informatie bij deze fietstocht)

Het volgende terrein aan de Kalver Ringdijk is een terrein wat bij een stedelijke rafelrand past. Het is in feite een negentiende eeuws industrie terrein. Hier stond een lakstokerij die lijnolie dat van de oliemolens kwam, verwerkte tot lak. Daarnaast stond een ertsbrekerij waar ertsen werden gebroken voor de verfindustrie.

De Kalver Ringdijk eindigt nu bij de Ringdijk van de polder De Enge Wormer Zie de beschrijving van "Enge Wormer en Bartelsluis" in de achtergrond informatie bij deze fietstocht
Na de Bartelsluis gaat u linksaf de Veerdijk op. Helaas is deze dijk niet meer in zijn geheel toegankelijk voor het publiek. De Veerdijk is onderbroken voor een aantal industrie complexen. Wel heeft u op dit punt een bijzonder mooi uitzicht op het industriële complex van Loders Croklaan met daarin opgenomen een hoogtepunt in deze tocht: De Adelaar op de andere oever van de Zaan. Op de Veerdijk ziet u nog wel het gebouw Wormerveer. Dit is een voormalige verffabriek uit 1899. Het is het laatste voorbeeld van een Gorter Fabriek. Gorter was een aannemer die zijn bedrijf hier aan de overkant had. Hij had eigenlijk een standaard stoomfabriek die een beetje groter of kleiner gemaakt kon worden en gebruikt kon worden als stoomverffabriek, stoomrijstpellerij of stoomoliefabriek.

De volgende grote fabriek (en de eerste hindernis op de Veerdijk) is een cacaofabriek. Wessanen & Laan begon zijn eigen cacaofabriek op de plaats van de voormalige oliemolen de Moriaan. De fabriek kreeg de naam de Moriaan. Het maakt nu deel uit van het zelfde concern als Cacao de Zaan.

U gaat nu rechtsaf het nieuwe industrie terrein op. Vervolgens linksaf de Stofkuipstraat in en aan het einde weer rechtsaf de Papiermakerstraat. Aan het eind weer linksaf de Koetserstraat in, langs het nieuwe gemeentehuis van de gemeente Wormer en na 50 meter linksaf de Spekhuisstraat in naar de houten pakhuizen Maas, Waal en Schepel aan de Veerdijk nr. 22, 23, en 24.

 

De pakhuizen Maas, Waal, en Schepel
De pakhuizen Maas, Waal, en Schepel

De pakhuizen Maas, Waal, en Schepel stammen uit de achttiende eeuw. Het waren pakhuizen waarin lijnzaad werd opgeslagen. Deze gebouwen staan op de monumentenlijst.
U vervolgt uw route nu weer een stukje langs de Veerdijk tot het volgende obstakel: Industrial Canyon: De Zaanwand Zie ook de beschrijving van "Industrial Canyon; De Zaanwand" in de achtergrond informatie bij deze fietstocht.

Vanaf de Veerdijk heeft u een goed zicht op het gebouw Mercurius op Veerdijk nr. 32. De overige gebouwen in dit complex zijn beter te bekijken vanaf de andere oever van de Zaan. U steekt nu na dit complex de Zaanbrug over naar de Zaanweg in Wormerveer. U kunt ook nog voor u de Zaanbrug oversteekt een stukje de Veerdijk vervolgen om een beter zicht te hebben op dit gedeelte van de Industrial Canyon.

Industrial Canyon: De Zaanwand
Gebouw Mercurius
Gortpellerij Mercurius
De graansilo Lassie
De graansilo Lassie
Batavia
Pakhuis Batavia
De Hollandia
Stoomrijstpellerij Hollandia en pakhuis Bassein
Over de Zaanbrug gaat u rechtsaf de Zaanweg op. Aan de Zaanweg vindt u o.a. de vele zeer grote huizen van de diverse ondernemers.
Let o.a. op de panden Zaanweg nr. 49, 64 en 97.
Zie ook de beschrijving van "De fabrikanten" in de achtergrond informatie bij deze fietstocht.

Aan de Zaanweg woonden o.a. leden van de familie Laan en hier hadden bedrijven als Wessanen & Laan, Bloemedaal & Laan en gebrs. Laan hun kantoren. Het pand Zaanweg 49, in Hollandse neorenaissancestijl met neogotische details, is 1892 gebouwd voor Dirk Laan, firmant in Wessanen & Laan.

Jan Adriaan Laan, van Bloemendael & Laan, bouwde voor zichzelf Zaanweg 97; nu Wala foundations.

Het restaurant Huis te Zaanen was de oorspronkelijke woning van Willem Prins, eigenaar van de stoomoliefabriek de Liefde. Aan de overzijde van de Zaan zijn het de stenen pakhuizen Herinnering en Geloof die nog aan deze grote fabriek herinneren.

Tussen de fabrikantenhuizen verschenen de eerste gebouwen die als winkels werden gebouwd. Bijvoorbeeld Zaanweg 64 dat in 1864 als winkel werd gebouwd.

Waar de Zaanweg overgaat in het Noordeinde, bij de gerestaureerde herberg De Jonge Prins gaat u nu linksaf de Marktstraat in.
Na ongeveer 400 meter vindt u op nr. 66a aan de rechterkant een van de mooiste Art Deco gebouwen van Nederland; het recent gerestaureerde gebouw van de chocoladefabriek van Pette.
De chocoladefabriek van Pette kwam later in handen van de chocoladefabriek Boon. De firma Pette begon hier in 1899 een chocoladefabriek. In 1916 werd hier door Mart J. Stam, een Wormerveerse architect, de chocoladefabriek de Arend ontworpen in expressionistische stijl met Art Deco elementen. Het pand is gerestaureerd in opdracht van de WoonMij Zaanstad. Het gebouw staat bekend als de cacaotoren van Boon.
U gaat nu rechtdoor en vervolgt de Marktstraat (niet meebuigen met de weg). U bent nu op het noordelijkste punt van de fietstocht. U vervolgt hier uw tocht in zuidelijke richting, waarbij u opnieuw de oever van de Zaan gaat volgen.
In de Marktstraat gaat u bij Het Doktershuis linksaf, de Marktstraat gaat nu over in de P. Krugerstraat. U komt nu langs het voormalige ziekenhuisje van Wormerveer (waarvan alleen de tuin nog over is).
De bijbehorende dokterswoning werd door de fabrikant Remmert Laan aangekocht ten behoeve van zijn schoonzoon dokter P.C.Korteweg. Hij beschreef de Kortewegse koorts die voor kwam bij de toen in de Zaanstreek heersende malaria. Net voor het ziekenhuis vindt u nog de Dr. Kortewegstraat.
Net voor de brug in de P. Krugerstraat gaat u linksaf het Sluispad op en komt u langs het voormalige kaaspakhuis Purmerend. De Zaanstreek telde talloze paden waar langs de arbeiders woonden. Sluispad nr.13 is een restaureerde arbeiderswoning uit 1869. Aan het Sluispad, met aan de overzijde het Oversluispad, vindt u mooie voorbeelden van de zogenaamde overtuinen. De straat loopt vlak langs de huizen en de tuintjes bij deze huizen liggen tussen de straat en de wegsloot.
Aan het einde van het sluispad gaat u via de smalle steeg (voetpad !) weer terug naar de Zaanweg.

U vervolgt uw route weer over de Zaanweg in tegenovergestelde richting dan de heenweg. Volg de beschrijving weer nadat u de Zaanbrug opnieuw gepasseerd bent (niet de brug oversteken !).

 
U bent inmiddels de Zaanbrug weer gepasseerd.
Let o.a. op de panden Zaanweg nr. 19, 13, 12 en 4.
Langs dit gedeelte van de Zaanweg staan ook enige voormalige (kaas)pakhuizen. Op nr. 19 bevindt zich het voormalige kaaspakhuis Gouda uit 1866. Pakhuis Amsterdam op nr. 12 is van 1884 en het kaaspakhuis de Dissel op nr. 13 is waarschijnlijk van 1785. op nr. 4 is ook nog het voormalige pakhuis de Ruiter.
Tussen Zaanweg nr. 5 en nr. 7 vindt u nog een ingang naar het Wilhelmina Park Het Wilhelmina Park is van oorsprong een particuliere tuin, maar in 1897 werd dit volkspark voor het publiek geopend. De tuin met omliggende weilanden is aangekocht door de Zaanse ondernemer Dirk Laan die vervolgens tuinarchitecten de opdracht gaf het park verder uit te bouwen. In 1899 schonk hij het park aan de gemeenschap.
Aan het einde van de Zaanweg begint de Dubbele Buurt.

Voordat u uw weg vervolgt via de Dubbele Buurt kunt een nog een kijkje nemen bij Het Blaauwe Hof, na 100 meter aan de rechterkant op het Hennepad nr. 22 t/m 31. Het Hennepad begint aan uw rechterhand op de eerste hoek in de Dubbele Buurt.

Dit bejaardenhofje is een bekend achttiende eeuws voorbeeld van liefdadigheid in de Zaanstreek en een van de eerste voorbeelden van sociale woningbouw in de Zaanstreek.
U gaat nu weer terug naar de Dubbele Buurt. Op nr. 19 vindt u het voormalige pakhuis De Wildeboer. In 1985 is het pakhuis (en nu woonhuis) De Wildeboer per schip vervoerd van het terrein van de Verkadefabrieken aan de Westzijde in Zaandam naar deze plek. Hier stond voorheen het door brand verwoeste pakhuis De Eendracht

Verder vindt u op de Dubbele Buurt een traditionele winkel uit 1878. Hier was ook een van de sluizen naar het waterwegenstelsel in het veld. Het was een van de scheepvaartverbindingen met de vele papiermolens in het Guisveld.

Op de volgende hoek van de Dubbele Buurt kunt u nog een uitstapje maken naar een ander voorbeeld van dit paternalisme. Via de Celebesstraat, en na 50 meter rechtsaf de Bankakade in, komt u bij de drukke Wandelweg. Deze steekt u over en u gaat de Billitonkade op. Na 50 meter vindt u hier Hof Saenden. Hof Saenden is een groep woningen voor bejaarden in de vorm van een hofje en gefinancierd door een bekende Zaanse (Wormerveerse) ondernemer Jan Adriaan Laan.
U gaat nu weer terug naar de Dubbele Buurt en vervolgt uw weg nu via het Zuideinde. Het Zuideinde was altijd al een industriegebied met molens en ambachtelijke bedrijfjes. Pakhuis de Klok stamt uit 1729. In 1905 is er een stenen voorgevel in gezet. In 1998 is het gebouwtje gerestaureerd.

Voor u de Adelaar nadert kunt u twee oude schepen zien liggen (als ze niet uitgevaren zijn voor deelname aan een maritiem evenement). Deze schepen worden door vrijwilligers gerestaureerd. De Jacob Langenberg is de voormalige Duitse ijsbreker von Bötticher die in 1902 Stettin in Oost-Pruisen is gebouwd. En de Elfin is haar loopbaan ruim zeventig jaar geleden begonnen als "torpedo recovery vessel" bij de Engelse marine. Later werd het schip gebruikt voor het reinigen van olietanks in de Amsterdamse haven. Vrijwilligers hebben er weer een prachtig varend stoomschip van gemaakt.

De route via het Zuideinde wordt nu geblokkeerd door een groot industrieel complex. Onderdeel van dit complex is De Adelaar. De Adelaar is een voormalige zeepziederij van Jan Dekker. Dit gebouw dateert uit 1906. De adelaar is gemaakt door een van de directeuren die amateur beeldhouwer was. Er wordt geprobeerd voor dit gebouw een definitieve status als monument te krijgen met een deugdelijke herbestemming. Maar dat is moeilijk.
De zeepfabriek werd een chemisch bedrijf dat uiteindelijk met de naastliggende stoomoliefabrieken de Engel (Crok & Laan) en de Toekomst ( van Bloemendaal & Laan) werd samengevoegd tot een groot chemisch complex van Unilever. Hier worden uit allerlei noten en zaden speciale vetten gemaakt. Bijvoorbeeld voor de chocola bereiding. Door de globalisering is het bedrijf nu eigendom van een Maleisische firma. De meeste grondstoffen komen uit Maleisië.
U vervolgt uw route nu langs het fabrieks terrein met de Adelaar, net voor de Opel-garage linksaf en via o.a. Soendastraat komt u weer bij de Zaan op de Zaandijkerweg. Deze gaat echter onmiddellijk over in de Lagedijk.

Recht voor u ziet u nu het drijvende Chinese restaurant met daar tegenover, op Lagedijk nr. 145, een oud gemaal

Dit is gemaal 't Leven uit 1904. Dit werd oorspronkelijk aangedreven door een zuiggasmotor die werkte op stadsgas. Voor het gemaal staat een hoge mast. Dit is een seinmast. Het was een onderdeel van een seinsysteem van het hoogheemraadschap. Als er een blauwe vlag in hing of een blauwe lantaarn dan mochten de polders niet uitmalen op de Zaan omdat het boezempeil te hoog was. Het gemaal met seinmast staat op de monumentenlijst.

Het Chinese restaurant is ook historisch van belang. De romp is van de vroegere spoorpont (s.s Stavoren) die vanaf 1898 over de Zuiderzee voer van Enkhuizen naar Stavoren om spoorwagons over te zetten tussen Holland en Friesland. Later werd op deze romp een veerboot naar Texel gebouwd. Het derde leven van dit schip is dus drager van een Chinees restaurant.

U vervolgt uw route langs de Zaan via de Lagedijk De volgende fabriek aan de Lagedijk is die van het Zweedse concern Karlshamns. De grote concurrent van Loders Croklaan. De oorsprong van dit bedrijf is dit keer geen olieslagerij maar een margarinefabriekje. Later werd de oliefabriek van Wessanen hierbij gevoegd.
Naast de vettenfabriek aan de Lagedijk is het gerestaureerde Zaandijker sluis wat de verbinding tussen de windmolens in het veld en de Zaan mogelijk maakte  
Na dit industrie complex en de sluis in de Lagedijk vindt u verder zeer veel prachtige koopmanswoningen. Dit is de voorkant van de Gortershoek, waarvan u vanuit de Zaanse Schans reeds de waterkant heeft kunnen bewonderen. Op Lagedijk nr. 126 (aan uw linkerhand) vindt u het voormalige kantoor en laboratorium van de verffabriek Vis uit 1900. Het gebouw heeft een typische fabrieksarchitectuur.

Op Lagedijk nr. 104 t/m 112 (aan uw linkerhand) vindt u het voormalige raadhuis van Zaandijk met de bijbehorende burgemeesters woning.

Tegenover Lagedijk nr. 39 (aan uw rechterhand) vindt u De Beeldentuin. Deze tuin is ook weer een goed voorbeeld van een overtuin (zoals we die eerder zagen bij het Sluispad en het Oversluispad). Alleen is de wegsloot hier al lang geleden gedempt. Lagedijk nr. 39 zelf (Het Weefhuis) werd gebouwd als papierpakhuis. Later werd hierin een harenmakerij gevestigd.

Aan Lagedijk 80 (aan uw linkerhand) vindt u het authentieke koopmanshuis Honig Breethuis waarin het Zaans Historisch Museum is gevestigd.

Nu komt u bij de drukke Guisweg die onderdeel is van de provinciale weg Haarlem - pontveer Nauerna - Westzaan - Zaandijk - Purmerend. Aan uw linkerhand heeft u nu De Julianabrug De Julianabrug is aangelegd in het kader van het provinciale wegplan uit de jaren dertig van de twintigste eeuw. Vanaf deze brug heeft u een mooi uitzicht op de Zaanse Schans.
Net over de Guisweg ziet u links de grote meelmolen De Dood die werkte voor de stijfselhuizen. Schuin tegenover de molen, aan uw rechterhand, op de hoek met het Zaagselpad ligt de voormalige drukkerij van P.J. Out. De voormalige drukkerij van P.J. Out is in 1896 gebouwd door J. en D. Eilman. Het is een verdere ontwikkeling van de traditionele Zaanse houtbouw.
Het pand is nu in gebruik bij de "Vereniging van Zaangepensioneerde" - Senioren Soos - Pand Out.
U vervolgt uw route langs de Zaan via de Lagedijk.

U passeert vervolgens het grote complex van cacoafabriek ADM / Cacao de Zaan. Het bedrijfsgedeelte tussen de weg en de Zaan was de voormalige koekfabriek van Van Delft.

 
De Lagedijk gaat nu over in de Hoogstraat en vervolgens weer over in de Lagedijk. U passeert nu het industriële complex op het schiereiland Koger Hem. Hier ziet u de stoom omhoog komen van Amylum chemie; voortgekomen uit de Stijfselfabriek De Bijenkorf van de familie Honig. Het bedrijf is nu onderdeel van een Belgische multinational.

Duyvis was oorspronkelijk ook gevestigd op de Koger Hem met de oliefabriek de Zaan. Er is nu nog gevestigd de machinefabriek Twenthe van P.M.Duyvis & Co. Dit was de eerste Zaankanter die ingenieur werd en die hier zich in 1892 vestigde als vertegenwoordiger van Stork, de grote machinefabriek in Hengelo.

Net voor het viaduct van de Coentunnel weg ziet u nog het voormalige raadhuis van Koog aan de Zaan. Het heet hier inmiddels de Raadhuis straat. Onder het viaduct heeft u mooi uitzicht op de Zaan en de Zaanse industrie. Links ziet u Amylum. Aan de overkant ziet u De Groene Boer en links daarvan de cacoafabriek van Stuurman, nu onderdeel van Gerkens cacoa.

Net voor de volgende brug, de Willem Alexander brug, vindt u de soepen en pudding fabriek van Honig (nu eigendom van het CSM concern). De Raadhuis straat gaat over in het Zuideinde.

Na het viaduct van de spoorlijn Zaandam - Purmerend wordt het de Westzijde Op de Westzijde nr. 213 vindt u aan de rechterkant de P.W. Jedeloschool, de ambachtschool uit 1932 van stadsarchitect J.Schipper.

Nadat u de Vincent van Gogh weg bent overgestoken vindt u ter hoogte van nr. 109 (Het Politie Museum) nog een hoogtepunt van de Zaanse fabrieks architectuur. U moet er even moeite voor doen om dit belangrijke monument in z'n volle glorie te kunnen bezichtigen.
Als u na Westzijde nr. 109 het Hollandsepad tot het einde uitloopt (ongeveer 100 meter) dan krijgt u een goed beeld van dit hoogtepunt van de Amsterdamse School in de Zaanstreek. De vorm is wat merkwaardig omdat de fabriek is gebouwd tussen twee paden.

Het oudste deel van de Verkadefabriek (1886-1896) ligt tussen de weg en de Zaan. Dit is de koek- en beschuitfabriek De Ruyter. De biscuitfabriek van 1931 en de chocoladefabriek van 1936 zijn zeer zakelijk uitgevoerd.

Hier heeft u ook een mooi uitzicht op de gebouwen Phenix en Zaandam op de andere oever van de Zaan.

Afbeelding met ruiter
Natuurstenen tableau met een trompettende ruiter op het gebouw van de brood en beschuitfabriek de Ruyter langs de Zaan
Direct na het Verkade complex vindt u aan de rechterkant de Reigerstraat. Op nr. 4 vindt u het PAS-gebouw Het PAS Zaanstreek was de lokale afdeling van het Nationaal Arbeids Secretariaat, een anarchistische arbeidersorganisatie. Het gebouw dateert uit het midden van de 19de eeuw. Het PAS zat er in vanaf 1897 tot haar ontbinding door de Duitsers in 1942.
Net voor Westzijde nr. 43 gaat u rechtsaf de Botermakerstraat in en via het mooi gerestaureerde complex Essence en de Stationsstraat komt u weer terug bij het NS Station. Aan het eind van deze Botermakerstraat op de hoek met de Vaartkade, op Vaartkade nr. 20, vindt u een prachtig voorbeeld van een stadsvilla. Deze villa is gebouwd in opdracht van de C. Joh. Kievit, de schrijver van de Dik Trom boeken. Ofschoon verschillende bouwstijlen samenkomen in dit ontwerp overheerst de Jugendstil stijl.

Schuin tegenover deze villa kijkt u naar de achterkant van het fraai gerestaureerde complex Essence. Dit is de voormalige reuk- en smaakstoffenfabriek van Polak & Schwarz. Dit gebouw van architect Coenraads uit 1930 is in de stijl van het Nieuwe Bouwen. Via het parkje aan de Vaartkade komt u bij de voorkant van dit laatste hoogtepunt op deze fietstocht.

 

Tekst: Jur en Cees Kingma
Fotografie en cartografie: Cees Kingma