Maison d'Essence

Een huis met een luchtje

Ed Pielkenrood

Wat maakt een gebouw tot meer dan een hoop stenen of een klomp beton? En wat maakt een oude fabriek tot een bijzonder gebouw? Het antwoord is eenvoudig: mensen. Mensen zoals opdrachtgevers, die zich van tevoren realiseren dat het bij nieuwbouw niet uitsluitend gaat om extra ruimte of functionaliteit, maar ook om representatie, uitstraling en goede smaak. Mensen zoals architecten die de verwachtingen van hun opdrachtgevers overtreffen omdat zij zich niet beperken tot de materie maar uitgaan van de menselijke maat, het menselijk gevoel en gebruik tot in lengte van jaren. Mensen zoals aannemers die kwaliteit op papier omzetten in realiteit en daarbij met meer dan gewone toewijding te werk gaan. Maar vooral ook mensen die gebruik maken van het gebouw, zich er thuis voelen en het zijn geschiedenis geven. Daarom gaat dit boek niet zozeer over het beton en het staal van het oude magazijngebouw van Polak & Schwarz of 'Maison d'Essence', zoals het pand nu heet, maar over de mensen die dit gebouw tot een uitzonderlijk gebouw hebben gemaakt: over de directie en de medewerkers van de essencefabriek die het gebouw als onderdeel van een veel groter bedrijfscomplex tot 1969 gebruikten, over de docenten en leerlingen van eerst de Centrale Technische School voor de Zaanstreek en uiteindelijk het Damland College die het gebouw tot het einde van de twintigste eeuw bevolkten, over de architect en de aannemers die het gebouw in 1929 bouwden en hun latere collega's die zich recentelijk inzetten voor behoud en renovatie van het gebouw. Interviews met velen van hen vormden de basis van dit boek.

Voorwoord

Prof. Fons Asselbergs
Directeur Rijksdienst voor de Monumentenzorg

Nederland is maar kort een industriële samenleving geweest. Pas in de laatste decennia van de negentiende eeuw kwam de industrialisatie van ons land op gang en al in de jaren zestig van de twintigste eeuw raakten de meeste industrieën op hun retour. Veel industriegebouwen kwamen leeg te staan. Soms werd er een nieuwe bestemming voor gevonden, veel vaker volgde sloop. Al snel groeide het besef dat fabrieksgebouwen voor een volledig beeld van de geschiedenis even belangrijk zijn als erkende monumenten uit dezelfde periode. In heel Nederland, en zeker ook in de Zaanstreek met zijn traditionele industrie, ontstonden er initiatieven om beeldbepalende industriële panden te behoeden voor een roemloze teloorgang. Momenteel is dreigende sloop van een markant fabrieksgebouw gelukkig geen zaak meer die aan de aandacht van de samenleving ontsnapt. Niettemin is het in de praktijk heel wat minder eenvoudig om een fabrieksgebouw te behouden dan een 19e-eeuws woonhuis. Met name voor productiegebouwen is het vinden van een nieuwe bestemming vaak heel moeilijk.

Maar oude fabriekscomplexen omvatten vrijwel altijd ook pakhuizen, besloten ruimten voor de opslag van goederen, grondstoffen, half- en eindproducten. Zij kunnen vaak herbestemd worden als woningcomplex. Het betonnen gebouw van het voormalige fabriekscomplex van Polak & Schwarz in Zaandam is zo'n succesvol herbestemd pakhuis. Het gaat hier om een laat, maar markant voorbeeld van de vroege béton-bouw in Nederland. Met recht zijn er grote inspanningen verricht om dit gebouw te behouden. In 1999 heeft mijn dienst met zeer veel genoegen de definitieve status van beschermd monument kunnen verlenen aan dit als pakhuis gebouwde pand. Met evenveel genoegen werd er in 2001 een kanjer subsidie toegekend, waarmee het gebouw kon worden gerestaureerd. Maar als enig restant van een veel omvangrijker fabriekscomplex en met de gewijzigde bestemming tot woongebouw, geeft het monument nog slechts een vaag beeld van een stuk Zaanse industriële geschiedenis. Daarom ben ik blij met dit boek, dat als document ook een vorm van behoud is. De hierin vastgelegde geschiedenis van het complex en de verhalen van mensen die er hebben gewerkt, geven het monument de context waarin zijn waarde pas volledig tot uiting komt.

UITVOERING BOEK: