Dames en Heren, goedemiddag.

Aan mij is gevraagd om wat te vertellen over de collecties van het Gemeentearchief Zaanstad, en dan met name die collecties die betrekking hebben op de maritieme geschiedenis van de Zaanstreek. Het Gemeentearchief Zaanstad (GAZ) heeft niet alleen archieven bestaande uit handgeschreven of getypte documenten, zoals de naam wellicht doet vermoeden, maar het bevat tevens een grote collectie foto's, prenten, kaarten en andere illustraties. Ook hebben zij een historische bibliotheek met boeken, die betrekking hebben op de Zaanstreek, hetzij dat het onderwerp de Zaanstreek betreft, hetzij dat de schrijver een Zaankanter is, of een combinatie van beide. Daarnaast beschikt het archief ook over een collectie audiovisueelmateriaal.

Het Gemeentearchief beschikt over een 12-tal films van de Zaanlandsche Scheepsbouw Maatschappij. Hierop staat onder andere de bouw van de werf Czaar Peter in de Achtersluispolder in 1957, de bouw van het Hospitaalschip De Hoop uit 1954 en de Veerboot Marsdiep uit 1962 en het Jubileum van de werf Czaar Peter op 20 november 1957.

Voor het schrijven van het boek, de illustraties in het boek en het inrichten van deze tentoonstelling heeft de Werkgroep maritieme geschiedenis o.a. het GAZ benaderd. De in het boek gepubliceerde illustraties die afkomstig zijn uit het gemeentearchief kunt u via de beeldbank van het gemeentearchief raadplegen. Deze beeldbank, via het internet (www.zaanstad.nl) te vinden, bevat momenteel ruim 77.000 afbeeldingen en wordt regelmatig aangevuld met nieuw materiaal.

Voor het inrichten van de tentoonstelling heeft de heer Kingma niet alleen de beeldbank geraadpleegd, maar tevens het oude archief van de gemeente Zaandam, het zogenaamde Zaalbergarchief. Dit archief bevat vele schatten en is de moeite waard om diepgravend onderzoek in te doen voor liefhebbers van de maritieme geschiedenis. Het Zaalbergarchief lijkt in eerste instantie een 'saai' archief van de gemeente Zaandam, maar bevat bijvoorbeeld de notulen van de gemeenteraad. Deze bleken diverse mooie, handgekleurde tekeningen te bevatten, waarop de inrichting van de Voorzaan te volgen was. Ook werd er toentertijd regelmatig onderzoek gedaan naar welke schepen de Zaan opvoeren. Voor mensen die geïnteresseerd zijn in de scheepvaart wellicht een welkome, maar nog enigszins onbekende bron.

Naast dat er natuurlijk in de archieven van de voormalige Zaangemeenten en de polderarchieven de nodige stukken zitten, die te maken hebben met de waterhuishouding, de scheepvaart en de bedrijvigheid die langs de Zaan is ontstaan, zijn ook een groot aantal archieven van particulieren te vinden die te maken hebben met 'Waterzaken'. Zo zijn er onder andere archieven van zeilenmakerijen, rederijen en scheepswerven. In het archief van de Schuitenwerf Swart (eind 18e - begin 19e eeuw) zijn registers terug te vinden waarin alle op die werf gebouwde schepen zijn beschreven. Per schip wordt vermeld in wiens opdracht het schip werd gebouwd en waarvoor het schip werd gebruikt. Van sommige schepen zijn zelfs de maten genoteerd. En zo zijn er nog vele andere interessante bronnen te vinden bij het Gemeentearchief.

Ik wens u veel plezier bij het bekijken van de tentoonstelling en nodig u bij deze uit om een keer een bezoek te brengen aan de beeldbank en het Gemeentearchief Zaanstad om te genieten van alle mooie dingen op het gebied van water in de Zaanstreek. U vindt ons op de Hoogstraat 34 te Koog aan de Zaan.

Twee bestektekeningen uit het Zaalbergarchief zijn hier gespiegeld aan het olieverf schilderij 'Zicht op de haven Zaandam' door Willem Jansen uit 1953. Prominent op het schilderij staat de, toen nog aanwezige, 'zwaaistoel' in de Zaandamse haven. De bestektekeningen uit 1884 tonen de ontwerp details van deze zwaaistoel.
Tekeningen: Collectie Gemeentearchief Zaanstad
Schilderij: Collectie ZOV