Het bestuur van de Vereniging Zaans Erfgoed werd uitgenodigd voor de officiële oplevering op dinsdag 2 juni 1998 van de vier gerestaureerde monumentale panden van Lassie in Wormer. De lijst met sprekers was gevarieerd en indrukwekkend:
Na het officiële gedeelte kregen de bezoekers een rondleiding door het complex. De rijstfabriek van Lassie is gevestigd in de voormalige rijstpellerij ‘Mercurius’. In de jaren negentig van de vorige eeuw zijn de panden van de voormalige rijstpellerij grondig en zeer vakkundig gerestaureerd. De moderne produktie machines werden weer teruggeplaatst in de historische panden. Dat levert voor de ‘industrieel archeologen’ bijzonder fraaie beelden op; blinkend roestvrij staal naast gegoten gietijzeren kolommen.
Aansluitend aan de voorjaarsvergadering van de Vereniging Zaans Erfgoed op 25 april 2009 kregen de leden ook een rondleiding door het Lassiecomplex aan de Veerdijk in Wormer.
De leden van VZE werden in de gemoderniseerde produktieafdeling rondgeleid door:
In Van wind naar stoom beschrijft Jaap Schipper de geschiedenis van deze gebouwen als volgt.
In 1893 waagden de boers Albert en Jacob Adriaan zich als eersten aan de bouw van een door stoom aangedreven gortpellerij. Met de aankoop van enkele percelen aan de Veerdijk kwamen ze in het bezit van een reeds bestaand pakhuis genaamd Koningsbergen. Achter dit pakhuis lieten de broers Laan een stoomgerstpellerij bouwen door de Gebroeders Gorter. Het pakhuis werd in eerste instantie uitgebreid, maar in 1894 weer gedeeltelijk gesloopt ten gunste van het nieuwe pakhuis Donau. Het nu nog bestaande pakhuis Koningsbergen kwam gereed in 1898, naar een ontwerp van aannemer-architect Dirk Stam.
De website van Lassie geeft niet veel prijs over de historie van het bedrijf:
'De naam Lassie wordt halverwege de jaren 50 bedacht. Vanwege de toenemende export wordt gezocht naar een gemakkelijk in het gehoor liggende merknaam. Het wordt Lassie, een Engelse koosnaam voor meisjes. Kort na haar geboorte (in 1959) introduceert Lassie een rijstnoviteit: Toverrijst. Deze rijst is volgens een unieke, door Lassie zelf ontwikkelde methode voorgestoomd. Het voorstoomproces brengt de kooktijd van de rijst terug met meer dan de helft. En rijst koken kan niet meer mislukken, je krijgt gegarandeerd een mooie droge korrel.'
In de serie 'Info Van Nelle' publiceerde Van Nelle-Lassie B.V. de brochure Produkt informatie rijst. Deze brochure wordt afgesloten met een produktie/consumptie overzicht over de jaren 1976, 1977 en 1987 en een aantal bijzondere rijst recepten.
In 1954 werd het handelsmerk Lassie ingeschreven. In 1957 werd de naam 'Lassie' op de betonnen silo geschilderd. De introductie van Lassie Toverrijst volgde in 1959. In 1962 werd de naam van het bedrijf gewijzigd in 'Koninklijke Lassiefabrieken N.V.'. In 1963 werd Lassie overgenomen door De Erven de Weduwe J. van Nelle nv te Rotterdam; de naam van het bedrijf werd Van Nelle-Lassie. In 1989 werd Van Nelle vervolgens overgenomen door concurrent Sara Lee/Douwe Egberts.
Bron: ZaanWiki
De directie van Lassie vervult een voorbeeld funktie. Er zijn niet veel bedrijven die, uit eerbied voor het monument, besluiten het complex opnieuw geschikt te maken voor een modern fabricageproces dat zelfs kan voldoen aan de strengste eisen van de Amerikaanse FDA. Als onderdeel van de Amerikaanse Sara Lee Corporation gold dat strenge regiem ook voor Lassie. Natuurlijk zijn er hier en daar concessies gedaan aan het monument, de authentieke gebouwen zijn echter nog overal goed terug te lezen. En de constructies zijn praktisch ongeschonden door de grote renovaties heen gekomen.
De gevelwand van rijstpellerij Mercurius met van links naar rechts de panden Silo, Donau en Koningsbergen. Van Donau en Koningsbergen werden alle verdiepingen, zelfs tot in de nok van het gebouw, bezocht. Van Silo, waar tegenwoordig de produktie capaciteit is geïnstalleerd, werd alleen de begane grond en de eerste verdieping bekeken. Op deze foto uit omstreeks 1910 ontbreekt nog de grote betonnen silo achter het gebouw Silo. Ook de beneden verdieping van deze betonnen silo werd bekeken.
Foto: Gemeente Archief Zaanstad
Plattegrond van het fabriekscomplex van N.V. Koninklijke Stoomrijstpellerij Mercurius, voorheen Gebr. Laan in Wormer met naamgeving van de diverse gebouwen. Hierop is het turbinegebouw en nieuwbouw van 1931 ingetekend. De tekening is gemaakt door Gebr. Gorter uit Wormerveer.
Op deze tekening zijn de twee rondleidingen aangegeven. De ene rondleiding ging vanuit het pakhuis Donau en de begane grond van pakhuis Koningsbergen naar de nok van dat pakhuis. Van daaruit werd een doorsteek gemaakt naar de vroegere fabriek van de stoomrijstpellerij. De route ging via pakhuis Donau weer terug. De tweede rondleiding begon aan de oever van de Zaan, direct onder de grote elevator aan de voorzijde van gebouw Silo. Via de eerste verdieping van dat gebouw werd een doorsteek gemaakt naar het ‘nieuwe’ betonnen silo gebouw, waarna de rondleiding eindigde in het nieuwe fabrieksgedeelte achter deze silo. Hier is o.a. ook de verpakkingslijn geïnstalleerd.
Tekening: Gemeente Archief Zaanstad
Bouwtekening van pakhuis Koningsbergen uit 1897 met de voorgevel en een doorsnede. Het gebouw heeft enkele kleine wijzigingen aan het uiterlijk gekregen. De sierlijke bekroningen van de tweede, vijfde en achtste travee zijn in de loop der jaren vervangen door rechte borstweringen.
Tekening: Gemeente Archief Zaanstad
De begane grond en de eerste verdieping van pakhuis Koningsbergen.
De draagconstructie in Koningsbergen bestaat uit ijzeren kolommen en onderslagers. De houten vloeren hebben tegenwoordig een nieuwe, brandwerende toplaag. Het gehele pakhuis maakt een verlaten indruk. De grondstof rijst wordt opgeslagen in de grote betonnen silo achter het complex en de eindprodukten van de rijstfabriek worden onmiddellijk afgevoerd naar het distributie centrum in Zeewolde. Er is dus geen behoefte meer aan de opslagruimte in de vroegere pakhuizen.
Het indrukwekkende lijnenspel in de houten kap van pakhuis Koningsbergen
Vanuit de nok van pakhuis Koningsbergen werd een doorsteek gemaakt naar de bovenste verdieping van de stoomrijstpellerij Mercurius. Zeer opvallend in deze fabriek zijn de bijzonder lange gietijzeren kolommen die het dak ondersteunen. De verhoogde bovenste verdieping van deze fabriek is ook te zien op de ‘Bouwtekening overdekte verbinding en wijziging gevel Mercurius II - Aanzicht gevel met pakhuis Koningsbergen, verbinding en gevel Mercurius II’ voor N.V. Koninklijke stoomrijstpellerij Mercurius voorheen Gebr. Laan in Wormer door Gebr. Gorter uit 1908.
Tekening: Gemeente Archief Zaanstad
Zeer bijzonder is combinatie van moderne produktie machines in de, zeer vakkundig gerestaureerde, authentieke fabrieksomgeving uit het begin van de vorige eeuw.
In het Gemeente Archief Zaanstad zijn de tekeningen bewaard die door de Gebr. Gorter uit Wormerveer zijn gemaakt voor het gieten van de ijzeren kolommen bij de N.V. Koninklijke stoomrijstpellerij Mercurius voorheen Gebr. Laan in Wormer. Deze uitsnede uit de detailtekening uit 1906 komt nauwkeurig overeen met de kolommen in de moderne produktie fabriek van Lassie.
Via deze installatie aan de voorgevel van pakhuis Donau wordt een bijprodukt van Lassie, de rijstmeel, in vrachtwagens gestort. Op de zolder van het pakhuis is de metalen koker met transportschroef weer terug te vinden waardoor deze rijstmeel wordt aangevoerd.
De constructie met houten standvinken en korbelen op de begane grond van pakhuis Donau (foto links) komt nauwkeurig overeen met de constructie van pakhuis Wormerveer (foto rechts). Beide gebouwen zijn gebouwd door de Gebr. Gorter uit Wormerveer. In pakhuis Donau zijn ijzeren dwarsliggers toegepast.
Bouwtekening pakhuis Silo met lostoren, aanzicht voor- en zijgevel te weten de zuidwest- en noordwestgevel. Getekend door Gebr. Gorter uit Wormerveer voor N.V. Koninklijke stoomrijstpellerij Mercurius voorheen Gebr. Laan in Wormer. Deze tekening dateert van 1905
Tekening: Gemeente Archief Zaanstad
De indrukwekkende elevator voor het lossen van de schepen die voor de wal komen bij Lassie kan worden bestuurd vanaf een digitaal scherm op het controle paneel binnen in de fabriek.
De onderste twee bouwlagen van pakhuis Silo I uit 1905 hebben een betonnen draagconstructie. De overige drie lagen hebben een houtskelet van pitchpine. Het is niet duidelijk wie deze betonconstructie heeft ontworpen en uitgevoerd. De Gebr. Gorter had in die tijd waarschijnlijk nog geen ervaring met dergelijke constructies.
Het interne transport van de rijst van de silo’s naar de diverse bewerkingsstations geschiedt via een stelsel metalen buizen en, in metalen kokers aangebrachte, transportbanden. Alle kleppen en motoren worden op afstand, vanaf een controle paneel, bediend. De kleppen worden via een pneumatisch systeem geopend en gesloten.
Deze doorsnede van de Silo II voor N.V. Koninklijke stoomrijstpellerij Mercurius voorheen Gebr. Laan in Wormer is ondertekend door de Gebr. Gorter uit Wormerveer. In het boek Van wind naar stoom stelt Jaap Schipper echter vast dat deze constructie is ontworpen en uitgevoerd door de Bredasche Fabriek van Cementijzerwerken F.J. Stulemeijer.
Tekening: Gemeente Archief Zaanstad
De silomonden zijn rechtstreeks aangesloten op het interne transportsysteem van metalen buizen en transportbanden. Bij een eventuele reparatie zijn deze silo’s alleen van bovenaf te inspecteren en repareren. Daarom worden nu, via een meerjarige planning mangaten in de silo’s gemaakt zodat ook vanuit de onderkant de silo geïnspecteerd kan worden. Dit kan grote voordelen opleveren bij bijvoorbeeld een verstopping in de silo.
Lassie maakt snelkookrijst door een speciaal voorstoomproces. De rijst wordt daarbij ongeveer een kwartier gestoomd. In nabewerkingmachines zoals hieronder ‘komt de rijst daarna tot rust’.
Uiteindelijk wordt het produkt verpakt in de bekende Lassie dozen. Naast de bekende variaties zoals toverrijst, gele rijst, risotto en zilvervliesrijst, maakt Lassie ook een groot aantal speciale rijst soorten. Er is bijvoorbeeld een aromatisch assortiment, variatie rijst met daarin o.a. notenrijst en een gekruid en wel assortiment met daarin o.a. nasi goreng en Spaanse paella. De laatste rijst die verpakt was voor de weekend bedrijfssluiting moet een gekruide rijst zijn geweest, het rook alsof we bij de chinees binnenliepen ...
De Zaanweg in Wormerveer vanuit de nok van pakhuis Koningsbergen op 25 april 2009.
Door: Cees Kingma - April 2009
Beeldmateriaal: Archief Cees Kingma, tenzij anders aangegeven