Eindelijk een definitieve bestemming voor het Van Gelder Zonen archief

Waterlands Archief Na jaren van een zwervend en onzeker bestaan heeft het 'Van Gelder Archief' uiteindelijk onderdak gevonden in het Waterlands Archief in Purmerend. Het formele archief van Van Gelder Zonen is in 1982 door de curatoren in het faillissement van de Papierfabrieken Van Gelder Zonen N.V. te Amsterdam aan het rijksarchief in bewaring gegeven. Dit archief is ontsloten en in te zien in het Noord-Hollands Archief aan de Kleine Houtweg in Haarlem.
Maar er is ook een minder formeel Van Gelder Archief. Tijdens de chaotische maanden van bedrijfsbezettingen en dreigende sluiting hebben medewerkers van de vestiging in Wormer geprobeerd een aantal cruciale documenten uit hun afdeling in 'veiligheid' te brengen. Daar zitten, voor historici, zeer waardevolle stukken tussen. Een eenvoudig schriftje waarin, waarschijnlijk door de stokers, werd bijgehouden hoeveel en welke soort steenkool er werd gestookt in het ketelhuis is nu van onschatbare waarde. En het fotoarchief van de bedrijfsfotograaf vormt nu een prachtige aanvulling op alles wat er al gepubliceerd is over de Eendracht.

Soms ging dat veiligstellen van die archieven gecoördineerd en geordend. Het tekeningenarchief van de bouwtechnische dienst werd naar School-Oost in Wormer overgebracht. Een aantal stukken werd overgedragen aan de Vereniging tot behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek in de Zaanstreek (MBTZ), een van de voorlopers van de tegenwoordige Vereniging Zaans Erfgoed. Het tekeningenarchief ging uiteindelijk naar het Waterlands Archief in Purmerend en MBTZ bracht de objecten over naar het Zaans Museum. In dat archief zaten onder meer diverse receptenboeken van het einde van de negentiende eeuw en diverse verzamelingen papiermonsters uit de vorige eeuw.

receptenboek

Een pagina uit een receptenboek uit 1887

Daarnaast waren er heel veel medewerkers die, uit emotionele binding met hun voormalige werkgever of hun afdeling, veel spullen 'voorlopig' thuis hebben opgeslagen. We mogen er echter vanuit gaan dat de meeste oud werknemers inmiddels kleiner zijn gaan wonen (of gaan dat op niet al te lange tijd doen). Ook kinderen en kleinkinderen hebben in de erfenis van vader of opa een mooi stukje Van Gelder archief gevonden. Zo hebben de kinderen van oud-werknemer, gemeenteraadslid en vakbondsman Joop Willemsen zijn complete archief overgedragen.

Volgens de archiefwet moeten de overheidsdiensten heel veel van hun archief bewaren. Bedrijven kijken daar heel anders tegenaan. Die vinden de rompslomp en de kosten, die met archivering te maken hebben, maar lastig. Terwijl een bedrijf zoals Van Gelder Zonen ook een enorme invloed heeft op de ontwikkelingen op een dorpsgemeenschap. Wat droeg Van Gelder Zonen bij aan de huisvesting van z'n personeel? Hoe hielp men het verenigingsleven en wat was hun invloed op de woonomgeving? We weten hoe de begunstigde reageerden. We weten hoe het gemeentebestuur haar beleid afstemde op het, voor de werkgelegenheid, belangrijke bedrijf. Maar hoe werd er binnen het bedrijf gedacht en gehandeld? Ieder stukje informatie dat we kunnen vinden over het functioneren binnen het bedrijf kan ons verder helpen in het begrijpen van de rol van Van Gelder Zonen. Ook alle informatie over de diverse werkzaamheden binnen het bedrijf en de samenwerking tussen de diverse afdelingen kan helpen een nog beter beeld te krijgen van de grootste werkgever in Wormer.

Het probleem van dit bijzondere bedrijfsarchief is dat het vaak onderdelen zijn die niet specifiek thuishoren in instellingen als het Zaans Museum of het Waterlands Archief. In principe verzamelt het museum driedimensionale objecten en het archief platte objecten zoals documenten. Maar waar hoort nu eigenlijk een verzameling papiermonsters of een map met stalen droogvilt? Toch horen die zaken wel bij elkaar in één archief te worden verzameld.
Vervolgens moet je je afvragen of dit in de Zaanstreek dient te worden ondergebracht, tezamen met objecten van de overige Zaanse papiermolens, of hoort het bij het erfgoed van de gemeente Wormer? Na lang zoeken en onderhandelen heeft het Waterlands Archief in Purmerend er in toegestemd de volledige collectie onder te brengen en via haar website te ontsluiten.

Nu we in het Waterlands Archief willen beginnen met het inventariseren en beschrijven van al die afzonderlijk verzamelde artefacten uit die papierfabriek aan het Zaandammerpad zouden we een oproep willen doen aan een ieder om de nog aanwezige documenten en voorwerpen aan te bieden. We hopen zo een beeld te krijgen wat er nog beschikbaar komt zodat we met een categorisering kunnen beginnen.

De spullen van MBTZ uit het Zaans Museum zijn inmiddels ook overgebracht naar Purmerend. Het Zaans Museum heeft daarnaast nog een aantal bijzondere artefacten van de legendarische papierfabriek uit Wormer in de collectie. Daaronder is o.a. een vogelvluchtschilderij van de Duitse industrielandschapschilder Hesmert en een maquette van het bedrijf, beide uit het begin van de vorige eeuw.

Er is nog een tweede groep objecten waar we bijzonder in geïnteresseerd zijn.
In het najaar van 1942 begon de nationaalsocialistische bezetter met het versnipperen van joods roofgoed uit Amsterdam. De vernietiging van deze soms kostbare bezittingen vond deels plaats bij papierfabriek De Eendracht in Wormer. Vele honderden tonnen papier, waaronder heilige boeken en torarollen, werden op deze manier tot pulp vermalen.
Na de bevrijding werden in De Eendracht ook de overgebleven restanten van deze joodse goederen vernietigd. De behoefte aan nieuw papier was zo groot dat met de emotionele en religieuze waarde van deze documenten geen rekening werd gehouden. Soms hadden de oorspronkelijke eigenaars boeken uitgehold en er sieraden in bewaard, om ze te verbergen voor de nazi's. Ook deze kostbaarheden werden kapot gemalen.
Bekend is dat werknemers van De Eendracht een bescheiden deel van de documenten en kostbaarheden wisten te redden. In alle archieven die van Van Gelder zijn bewaard is echter niets te vinden van of over het tijdens de oorlog naar De Eendracht vervoerde joodse bezit. Daarom ook deze oproep.

Indien u thuis nog, al dan niet tastbare, herinneringen bewaart aan het vernietigde joodse erfgoed of thuis op zolder nog een object of document uit de voormalige papierfabriek de Eendracht heeft, wordt u verzocht contact op te nemen met het Historisch Genootschap Wormer. Leden van die vereniging zullen er, na een eerste beoordeling, voor zorgen dat de objecten aan het definitieve Van Gelder Archief worden toegevoegd.

In het Noordhollands Dagblad van 28 mei 2016 werd er ook aandacht besteed aan deze oproep.

In Bijzondere collecties - Koninklijke Papierfabriek Van Gelder Zonen vindt u een uitgebreid overzicht van objecten die zijn verzameld.

De volgende nauwkeurig geselecteeerde delen van het VGZ archief zijn inmiddels aan het Waterlands Archief overgedragen:

Samenstelling: Cees Kingma
Augustus 2016 - update Augustus 2018