In maart 2010 werd een van de laatste fabrieksschoorstenen langs de Zaan, bij Verkade in de Westzijde in Zaandam, gesloopt. Iedere beroepsgroep heeft recht op zijn eigen beroepstrots. Op het Het forum voor de bouwmachinesector staat een fraaie beeldreportage van het slopen van deze imposante schoorsteen. Het is duidelijk dat de mannen plezier hadden in hun werk. De schoorsteen is, vanuit een bakje aan een telescope kraan, steen voor steen afgepeld.

Op donderdag 18 februari 2010 vergaderde de Monumentencommissie over de sloopaanvraag:

In het Noordhollands Dagblad van 26 februari 2010 vertelde United Biscuits directeur productie D. Kuiper waarom de schoorsteen gesloopt moest worden: “De bijna zestig jaar oude schoorsteen werd niet meer gebruikt. Door het gebrek aan warmte ging de technische staat van het bouwwerk achteruit, wat verergert werd door de vorst van de afgelopen weken. United Biscuits had de schoorsteen al gestut en de omliggende gebouwen afgeschermd. In die gebouwen bevinden zich perslucht- en ammoniakinstallaties”.

De sloop van de Verkade schoorsteen zoals dat is te zien op 'Het forum voor de bouwmachinesector'.

In het boek 'Van wind naar stoom' stelt Jaap Schipper in hoofdstuk 4 'Energievoorziening, transport en opslag' dat er 1913 ruim honderd stenen schoorstenen in de Zaanstreek aanwezig waren. Bij de voorbereiding van het boek in 2007 telde Schipper nog slechts zes schoorstenen, waaronder de schoorsteen bij Verkade. Afhankelijk van de definitie van een fabrieksschoorsteen kan dat aantal varieren. Hieronder volgt een beeldverslag van de in 2010 nog aanwezige fabrieksschoorstenen in de Zaanstreek. Dit overzicht is nog in bewerking en zal in de loop van 2010 worden gecompleteerd.

	Dezelfde schoorsteen (?), midden jaren dertig van de vorige eeuw.

Het Zaanse bedrijf ontstond in 1867, Klaas Honig kocht het stijfselfabriekje 'De Troffel'. Daar werd tarwemeel handmatig met Zaanwater gemengd om er stijfsel van te maken, een product dat in het huishouden werd gebruikt voor het stijven van linnengoed. Zoon Meindert kocht acht jaar later voor het bedrijfje een stoommachine en ging van tarwezetmeel over op maiszetmeel. Daarmee was de basis voor de NV Stijfselfabriek De Bijenkorf gelegd, die aan het einde van de negentiende eeuw werd opgericht. Het ging het bedrijf ruim een halve eeuw voor de wind en dat was te zien aan verschillende grote uitbreidingen. Dankzij eigen research werden in hoog tempo nieuwe zetmeelderivaten (afgeleide producten) voor een steeds grotere lijst van toepassingen gemaakt. Dat moest wel, want door de introductie van kunststoffen in de textiel was de markt voor stijfsel bijna verdwenen. Later werd in de grote witte silo aan de Zaan dagelijks 1200 ton mais opgeslagen, aangevoerd per schip uit Zuidwest-Frankrijk. In het bedrijf worden zetmeelproducten en glucose gemaakt, die voornamelijk in de voedings- en papierindustrie worden verwerkt.
In 1987 werd het aandelenpakket ZBB (Honig) overgenomen door het Belgische bedrijf Amylum. Dit bedrijf is later op zijn beurt overgenomen door het Britse Tate & Lyle.

Bron: Gemeente Archief Zaanstad

In mei 1930 werd, in de Sociëteit Parklaan in Zaandijk, besloten tot de oprichting van de Zaanlandse olieraffinaderij (ZOR). De werkelijke oprichting vond plaats in augustus van dat jaar. Al in januari 1931 werden de eerste opslag- en productiefaciliteiten in gebruik genomen in het Kalf op de oostelijke oevers van de Zaan. Voornaamste producten waren eetbare oliën en vetten, waarbij de aandacht vooral uitging naar de ontwikkeling van 'salad dressings'.

In 1957 verwierf buurman Stuurman Cacao een meerderheid in het aandelenkapitaal met de bedoeling om een gedeelte van de raffinage capaciteit te gebruiken voor het raffineren van cacao boter. In 1961 en 1964 werden de productiefaciliteiten vernieuwd en in 1971 werd de opslagcapaciteit voor gereedgekomen producten vernieuwd.

Gerkens Cacao nam in 1979 Stuurman Cacao over en werd daarom ook eigenaar van ZOR. Gerkens Cacao was sinds 1975 volledig eigendom van General Cocoa. Ook deze overname resulteerde weer in forse investeringen waarbij in 1980 de opslagtanks voor de grondstoffen werden uitgebreid en de raffinage capaciteit werd verdubbeld.

In 1986 nam Cargill Inc. General Cocoa en al z'n dochterbedrijven over. Ook deze overname leidde weer tot forse investeringen in het bedrijf. Er werd o.a. een nieuw pakhuis gebouwd voor de opslag van gereedgekomen producten. In 1993 werd het typisch Zaans pakhuis 'de Anjer' aangekocht waarin nieuwe kantoren werden ondergebracht. De Zaankade werden in 1995 verlengd om de opslagtanks beter bereikbaar te maken voor de schepen die in de Zaan afmeerden. Bovendien werd een nieuwe smelterij voor cacaomassa gebouwd. Ook in 1996 en 2002 werden dergelijke faciliteiten bijgebouwd.

Bron: Bedrijfsinformatie website ZOR

Het bedrijf werd opgericht in 1922 door de zwagers W.A. Hillebrants en G.J. Kok; de bedrijfsnaam ontstond door samenvoeging van de beginklanken van hun achternamen. De complete installatie van een Duitse zeepfabriek werd opgekocht, inclusief enige 'originele' recepten. Het bedrijfje begon met de zeepproduktie in een pandje aan de Wilhelminastraat te Zaandijk. In 1926 werd er een nieuwe fabriek gebouwd aan de Oostzijde te Zaandam. De bouw van de nieuwe fabriek werd mede mogelijk gemaakt door de ondersteuning van de grootste geldschieter van het bedrijfje, J. Snelleman te Koog aan de Zaan. In 1928 werd Hilko omgezet in een NV, met als directeuren W.A.Hillebrants en J.A.Snelleman jr. De Tweede Wereldoorlog maakte een einde aan de periode van groei. In 1946 werd er weer geproduceerd. In 1972 werd de juridische vorm omgezet in een BV.

Bron: Gemeente Archief Zaanstad

Op 1 juli 2003 werd het faillissement uitgesproken. In 2003 heeft de curator gesproken met drie gegadigden voor een doorstart van de Zeepfabriek Hilko. Door de uiteindelijk als laatste overgebleven kandidaat werden nog diverse gespreken gevoerd met Unilever om de te bekijken of er extra omzet kon worden gecreëerd ter compensatie van het wegvallen van de afzet naar Sara Lee. Hierdoor zou een doorstart in afgeslankte vorm voor Hilko mogelijk worden. Unilever zag echter geen kans die garantie te geven. In die periode gingen er diverse zeepfabrikanten in Europa failliet. Ook de laatste kandidaat haakte af.

De curator heeft zich vervolgens gericht op de verkoop van activa, zoals voorraden, gebouwen, installaties en wagenpark. Door de slechte financiële situatie van de overige zeepfabrieken in Europa was hier echter weinig animo voor. Uiteindelijk bleek Butler & Engeland, een internationale zeep- en chocolade in- en verkooponderneming in Engeland bereid de inventaris en het machinepark uit de failliete boedel over te nemen voor € 400.000. Ultimo december 2003 moest de koper het fabrieksgebouw bezemschoon opleveren.

De voorraad courante zeep en halffabricaten is uiteindelijk voor €100.000 verkocht aan de vroegere klanten van de fabriek. Een partij niet courante zeep moest nog via een opkoper worden verkocht.

Bron: Verslag nr 2 ex. artikel 73a Faillissementswet door Smithuijsen Advocaten

Op 30 augustus 2006 meldde het Noordhollands Dagblad:
De voormalige Hilko-fabriek in de Zaandamse Slachthuisbuurt zal eind 2007/begin 2008 worden gesloopt.

Skatepark Insaen heeft het pand sinds vier maanden in gebruik. De skatejongeren mochten van eigenaar Rochdale de fabriek gebruiken. Het huurcontract loopt komende oktober af. Volgens Rochdale overlegt de woningbouwvereniging dan met Insaen tot wanneer de hal gehuurd kan worden. Volgens de woordvoerder kunnen de skaters er 'in principe' tot de start van de sloop blijven zitten.

Rochdale wil de fabriek slopen om er een appartementencomplex neer te zetten. Dit bouwplan maakt onderdeel uit van een herstructureringsplan voor de hele buurt.

Het vroegere familiebedrijf Cacao de Zaan werd in 1911 opgericht en kwam in 1964 in handen van W.R. Grace. Deze onderneming heeft lang gezocht naar een geschikte koper voor Cacao de Zaan. W.R. Grace wilde zich verder toeleggen op zijn kernactiviteiten: fijnchemie en gespecialiseerde verpakkingen. “Dat heeft niets met cacao te maken en daarom werd besloten dat Grace Cacao zou worden afgestoten”.
In december 1996 nam Archer Daniels Midland (ADM) de bekende Zaanse cacaoverwerker over van de toenmalige eigenaar W.R. Grace. In totaal betaalde Archer Daniels Midland 430 miljoen dollar voor alle cacao-activiteiten van W.R. Grace. Cacao de Zaan was de laatste weken van 1996 inzet van een pokerspel tussen verschillende Amerikaanse concerns. Met de overname troefde Archer Daniels Midland een andere gegadigde af. Ook Cargill, al eigenaar van een andere Zaanse cacao-verwerker - Gerkens in Wormer -, had het bedrijf in Koog aan de Zaan willen inlijven.

Cacao De Zaan verwerkt cacaobonen tot poeder en cacaoboter. Cacao de Zaan verwerkt jaarlijks zo'n 190 duizend ton cacao, ongeveer de helft van alle cacao die in Nederland verwerkt wordt. Archer Daniels verwerkt graan, sojabonen en andere agrarische bulkgoederen en verkoopt zijn producten aan de levensmiddelenindustrie. Maar het verwerken van cacao is vooral een Nederlandse specialiteit. In bijna elk stukje chocolade, waar ook ter wereld, zit wel cacao die in Nederland is verwerkt. Nederland is de grootste cacaoverwerker ter wereld. In 1995 werd hier 355 duizend ton cacaobonen verwerkt.

De bedrijfstak ziet zich momenteel (Opmerking: bedoeld is 1996) enigszins bedreigd door komende Europese regelgeving. Om de regels in alle landen gelijk te trekken, mag chocolade in toekomst wellicht minder cacao-boter bevatten dan nu. Chocolademakers zouden dan 5 procent van de cacao-boter mogen vervangen door andere plantaardige vetten, zoals soja-olie.
Als er minder cacaoboter in chocolade hoeft te zitten, raken cacaoverwerkers, zoals Cacao de Zaan, een deel van hun afzet kwijt.

Bron: de Volkskrant, 27 december 1996

Weverij P.H. Kaars Sijpesteijn, producent van zeildoek voor de fabricage van linoleum. Zeildoekweverij was een tak van nijverheid die van de 17e tot in de 20e eeuw vooral in Krommenie en voor betrokkenen in omliggende dorpen van grote economische betekenis is geweest. Dat wil zeggen dat meer dan 350 jaar achtereen vele honderden, zo niet duizenden bewoners van de noordelijke Zaanstreek bij de zeildoekproduktie betrokken waren. Het zeildoek werd geweven van voorbewerkte en tot garen gesponnen hennepvezels.
Aanvankelijk werd de hennep ingevoerd uit de Lopiker-, Krimpener- en Alblasserwaard, waar dit gewas in de 17e eeuw werd geteeld in verband met de winning van hennepolie. De stengels, het hennepstro, waren een nevenprodukt dat door Zaanse rolreders werd gekocht. In zogenoemde 'beukmolens'(hennepkloppers) werden deze stengels vervezeld. Vervolgens werden de vezels door hekelaars gekamd en van ongerechtigheden ontdaan, waarna bewerking in een ziedhuis volgde. Hier kookte men de hennepvezels onder toevoeging van potas. Na dit feitelijke 'logen' (met een tweeledig doel, de stugheid verminderde en de hennep werd ontkleurd, vrijwel wit) werden de vezels tot garen gesponnen en geweven.

In 1956 werd de werverij onder de naam 'Tufton' onderdeel van de N.V. Verenigde Textiel- en Oliefabrieken. Later werd de naam gewijzigd in Bonar Floors.

Bron: Gemeente Archief Zaanstad

Het voormalige stoomgemaal Noordervaartdijk 26-27 is een wit gepleisterd neoclassicistisch pand uit 1877 (vergroot 1900). Aan de achterzijde staat een gemetselde schoorsteen. Het elektrische gemaal Noordervaartdijk 20 werd rond 1920 gebouwd bij de Noordersluis, een in 1633 als verbinding tot de Nauernasche Vaart aangelegde schutsluis (gerestaureerd 1940).

Het stoomgemaal verving watermolen 'De Pulp'. Molen 'De Pulp' werd in 1634 op kosten van de bedijkers van de Schermer gebouwd. Om deze polder droog te malen werd ter ontwatering de Nauernasevaart gegraven en deze molen diende om de waterstand van de banne Krommenie te regelen. De molen was een forse binnenkruier die in 1864 tot buitenkruier werd omgebouwd. Toen het stoomtijdperk aanbrak en er een stoomwatergemaal werd gebouwd moest deze molen in 1877, na 234 jaren trouwe dienst, het veld ruimen. Het stoomgemaal is na ingebruikname van een elektrisch gemaal bij de Noordersluis buiten gebruik gesteld.

Bronnen:

• Monumenten in Nederland. Noord-Holland via de 'digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren'
• Gemeente Archief Zaanstad

Tussen de oostkant van Krommeniedijk, de bebouwing van Krommenie-Oost en de Nauernasche Vaart is de laatste jaren Plan Willis verrezen, een nieuwbouwwijk met woningen in verschillende prijsklassen. Aan de rand van de nieuwe woonwijk is veel openbaar groen waardoor het karakteristieke gebouw met de stoere schoorsteen goed tot zijn recht komt.

	Veertig jaar geleden rookte deze schoorsteen ook al.

Zaandam, Pieter Ghijssenlaan 42. Algemene Norit Mij. N.V.
Norit nv. Onderneming ter vervaardiging van koolstof-produkten, met vestigingen in Amersfoort (hoofdkantoor) en produktiebedrijven in Klazienaveen, Glasgow, Revenna en Marshall (Texas). Het bedrijf hield zich bezig met de produktie en verkoop van actieve kool voor met name industriële toepassingen, waarvan lucht- en waterzuivering, alsmede de ontkleuring van suiker, eetbare oliën en vetten de bekendste zijn. De bekende tabletten voor persoonlijk gebruik vormen slechts een fractie van de totale produktie.

In 1909 promoveerde drs. A.Wijnberg op een proefschrift 'Over rietwas en de mogelijkheid zijner technische gewinning'. Het procédé van rietwasontkleuring met actieve kool werd door Wijnberg toegepast in de in 1910 opgerichte Hollandsche Fabriek van Wasproducten te Amsterdam. Wijnberg stichtte in 1912 met J.N.Sauer (een expert op het gebied van suikerfabricage) en enige leraren van de school voor Suikerindustrie in Amsterdam de nv Norit Witsuiker Maatschappij. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd het noodzakelijk om zelf kool te gaan produceren. Hiertoe sloot het bedrijf in 1913 een overeenkomst met houtzagerij Van Wessem te Zaandam, om op het terrein van dit bedrijf een installatie te bouwen voor het produceren van ontkleuringskool uit houtafval. Hout werd echter schaars en men ging over op Drentse turf. Om de fabricage te verbeteren werd in 1913 in Amsterdam de nv Nederlandsche Noritmaatschappij Declora opgericht.

Van 1927 af werd met diverse buitenlandse bedrijven samengewerkt onder de naam Carbo-Norit Union. Door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog kwam hier een einde aan. In 1959 vestigde het bedrijf een fabriek in Amersfoort. Door overname van bedrijven in Groot Brittannië (1968) en de Verenigde Staten (1983) behoort Norit tot 's-werelds grootste koolproducenten.

Bron: Gemeente Archief Zaanstad

Nadat de Monumentencommissie van Zaanstad een aantal van de hier beschreven schoorstenen had voorgedragen voor bescherming werd er bij toeval nog een bijzondere gemetselde fabrieksschoorsteen opgemerkt. Waarschijnlijk ook omdat de omliggende bedrijfsgebouwen werden gesloopt viel deze schoorsteen, met z’n ingemetselde firmanaam, pas goed op. De voormalige papierfabriek van Molenaar aan het Weiver in Westzaan werd in het vroege voorjaar van 2011 gesloopt.

Op de website van 'Bakker & Molenaar Verpakkingen b.v.' staat een korte geschiedenis van het bedrijf:
Jelle Molenaar vroeg in 1888 aan zijn baas een dag vrij om in het huwelijk te treden met Willemtje van Leeuwen. Dat werd hem niet gegund; hij kreeg een halve dag. Jelle bleef de hele dag weg, werd ontslagen en begon voor zichzelf. Hij startte een zakjesplakkerij aan het Weiver in Westzaan. De bestellingen bezogde hij met een hondekar. In het begin van deze eeuw werden zijn zoon Jelle Nicolaas en schoonzoon Cornelis Veenis opgenomen in de leiding van het bedrijf. Hun zonen Jan Jelle en Wouter namen het bedrijf over.

Toen een beleidsmedewerker van Monumenten Zaanstad afdeling Cultuur, Monumenten en Toerisme alsnog gevraagd werd om ook voor deze schoorsteen een bescherming te garanderen werd duidelijk dat er reeds een bouwvergunning voor dit complex was afgegeven waardoor het aanwijzen tot gemeentelijk monument onmogelijk was.

Op de website 'Kuyt Vastgoed' staat bovendien een advertentie waarin in ronkend makelaars jargon de nieuwbouw wordt aangekondigd:
Op het terrein van de voormalige papierfabriek Molenaar Papier is een prachtig nieuw woningbouwplan ontwikkeld, bestaande uit 7 vrijstaande villa’s (minimaal 600 m3 inhoud!), met allen een magnifiek uitzicht op de Reef. Dit is een natuurgebied wat zijn weerga niet kent en zal ook zo blijven. Enkele van deze woningen zijn nog beschikbaar, en wij zullen u graag van meer informatie voorzien! Vanaf uw terrein kunt u met een bootje het veld in. Alle woningen zijn aan het water gelegen. Tevens is er ruim parkeergelegenheid op eigen terrein.
start bouw medio 1e kwartaal 2007. (het project heeft dus inmiddels wat vertraging)

Opmerkelijk is een tweede opmerking van de genoemde beleidsmedewerker:
De verschillende erfgoedverenigingen hebben deze schoorsteen niet aangedragen voor de inventarisatie.

Dat is natuurlijk wel erg kort door de bocht. Het lijkt mij tot de kerntaken van de beleidsmedewerker te behoren om vroegtijdig dergelijke bijzondere objecten te spotten. De sloopaanvraag is tenslotte ook door de gemeente Zaanstad behandeld.

	Al een paar dagen nadat ik de eerste serie foto's van de schoorsteen had gemaakt kon ik de tweede serie maken. Werknemers van het sloopbedrijf verdienen een pluim; er rest niets meer van de schoorsteen. De schoorsteen die nog wel te zien is op de foto uit 1926 van het bedrijf in Westzaan.

	Zuideinde Wormerveer, nader onderzoek is nodig !

In haar vergadering van 16 september 2010 heeft de Monumentencommissie Zaanstad besloten om een aantal van de hierboven beschreven gemetselde fabrieksschoorsten voor te dragen als gemeentelijk monument:

• Stijfselfabriek De Bijenkorf, Koog aan de Zaan
• Tufton, Krommenie
• Stoomgemaal, Krommenie
• Hilko bv. Zeep- en parfumerieënfabriek te Zaandam
• Norit, Zaandam

Bovendien besloot de commissie om een beslissing over de schoorsteen bij Beschuit- en koekfabriek Hille aan de Oostzijde in Zaandam nog uit te stellen totdat een nader onderzoek naar de 'situatie van het interieur' was afgerond.
In de vergadering van 9 december 2010 werd ook deze schoorsteen voorgedragen voor bescherming als gemeentelijk monument.

Tenslotte heeft de commissie in haar vergadering van 20 januari 2011 een bezwaar behandeld dat was aangetekend tegen de voorlopige aanwijzing tot gemeentelijk monument van de schoorsteen Zaanlandse Olieraffinaderij (ZOR), Kalf (Zaandam). De commissie handhaafde echter de aanwijzing tot gemeentelijk monument.

Zowel De Zaanlandse Olieraffinaderij (ZOR) in Zaandam als ADM Cocoa in Koog aan de Zaan hadden een sloopvergunning voor hun schoorstenen aangevraagd. Op 28 oktober 2010 wist het Noordhollands Dagblad te melden dat de gemeente Zaanstad beide schoorsten had aangewezen als gemeentelijk monument. De monumenten commissie had de ADM schoorsteen voorgedragen voor bescherming in de vergadering van 20 augustus 2010.

In maart 2011 meldde diverse kranten en internet sites dat de gemeente Zaanstad de nog resterende 6 overige gemetselde fabrieksschoorsten tot gemeentelijk monument heeft aangewezen. Dat betekent echter ook dat de waarschijnlijk oudste nog bestaande schoorsteen in de Zaanstreek, aan het Zuideinde in Wormerveer, nog geen bescherming heeft.

• Historische beeldmateriaal: Gemeente Archief Zaanstad
• Het forum voor de bouwmachinesector
• Overig materiaal: Archief Cees Kingma